12 Nghi thức Tết Nguyên Đán không thể thiếu tại Việt Nam

Ngày Tết Nguyên Đán luôn là dịp đặc biệt, đầy ắp niềm vui và sự chờ đợi, khi mà mọi người trong gia đình cùng tụ họp, chia sẻ những lời chúc tốt đẹp và món quà ý nghĩa. Đây cũng là thời điểm mà mọi người trao nhau những lời chúc sức khỏe, may mắn trong năm mới. Ngày mùng Một Tết hay còn gọi là Chính đán, con cháu quây quần tại nhà trưởng tộc để tưởng nhớ tổ tiên và gửi lời chúc thọ đến ông bà, cha mẹ, các bậc tiền bối. Tết đến, ai cũng tăng thêm một tuổi, bởi lẽ theo truyền thống, ngày Tết là lúc con cháu bày tỏ lòng hiếu kính qua việc "chúc thọ" ông bà, một phong tục đầy tình cảm và kính trọng.

Thăm viếng họ hàng là một trong những phong tục đặc trưng của ngày Tết, thể hiện sự kính trọng và tình cảm gia đình. Mỗi lời chúc trong những chuyến thăm này đều chứa đựng những mong ước tốt đẹp như sức khỏe dồi dào, phát tài phát lộc, và những niềm vui mới trong năm mới. Đặc biệt, những người đã trải qua khó khăn trong năm cũ sẽ được động viên, an ủi, với những lời chúc tai qua nạn khỏi, khắc phục khó khăn để tìm thấy may mắn.

Thăm hỏi hàng xóm và những gia đình xung quanh cũng là cách để kết nối cộng đồng, xóa bỏ những hiểu lầm trong năm cũ, mở ra một năm mới đầy niềm vui và sự hòa thuận. Những chuyến thăm bạn bè, đồng nghiệp, và người thân thiết giúp thắt chặt thêm tình cảm, làm cho mối quan hệ thêm bền chặt và gắn kết.

Lì xì: Một trong những phong tục đặc sắc trong dịp Tết là việc người lớn tặng trẻ em những bao lì xì đỏ, mang trong mình lời chúc phát đạt, mạnh khỏe, học giỏi và mau lớn. Trong văn hóa Trung Hoa, hồng bao (bao lì xì) còn chứa đựng một câu chuyện thú vị: Các vị thần trong truyền thuyết đã hóa thân thành những đồng tiền để bảo vệ trẻ em khỏi sự quấy nhiễu của yêu quái trong đêm giao thừa. Người ta tin rằng, những đồng tiền trong bao lì xì có thể xua đuổi ma quái và đem lại sự bình an cho trẻ nhỏ.

Truyền thuyết về lì xì: Một con yêu quái đã thường xuyên xuất hiện vào đêm giao thừa, khiến trẻ em bị hoảng sợ. Một cặp vợ chồng mới có con trai đã nhận được sự giúp đỡ của 8 vị thần, họ hóa thân thành 8 đồng tiền và được đặt dưới gối của đứa trẻ. Khi con yêu quái định hại đứa trẻ, những đồng tiền này phát sáng, làm cho yêu quái hoảng sợ và bỏ chạy. Tiền lì xì không chỉ là một món quà, mà còn mang ý nghĩa như “Tiền mở hàng”, là điều may mắn cho một năm mới đầy phúc lộc.

Vào ngày mồng 4 tháng Giêng, theo truyền thống cổ xưa, người Việt tổ chức lễ cúng tổ tiên để tiễn người đã khuất trở về cõi âm sau dịp Tết. Đây cũng là dịp để các gia đình đốt vàng mã, gửi lời cầu nguyện mong tổ tiên phù hộ, giúp con cháu trong năm mới làm ăn thuận lợi, phát đạt. Tại các tỉnh Đồng bằng Bắc Bộ, người dân còn có tục hát chèo đò đưa tổ tiên về thế giới bên kia, là một hành động hết sức linh thiêng và trân trọng.

Tục hóa vàng vào ngày mồng 4 hoặc mồng 5 Tết vẫn được duy trì trong nhiều gia đình. Lễ cúng tổ tiên, với những món ăn và vàng mã, thể hiện lòng thành kính và ước nguyện cho một năm mới an lành. Nhà sử học Dương Trung Quốc cho rằng tục hóa vàng xuất phát từ tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, với mục đích làm cho tổ tiên được sống gần với thế giới dương gian qua những vật phẩm đốt vàng mã mang tính biểu trưng. Trong những ngày này, người ta kiêng xuất hành vì đây được xem là thời điểm không thuận lợi cho việc đi xa.

Vào ngày mồng 7 tháng Giêng, cây nêu sẽ được hạ xuống sau suốt một thời gian dài từ ngày 23 tháng Chạp, như một dấu mốc kết thúc lễ Tết Nguyên Đán. Cây nêu không chỉ mang ý nghĩa biểu trưng cho sự xua đuổi tà ma mà còn thể hiện khát vọng cầu bình an, thịnh vượng cho gia đình trong suốt năm mới. Các gia đình chuẩn bị lễ vật tạ ơn trời đất, thần linh và tổ tiên, bao gồm cơm, rượu, nhang, hoa quả, tiền vàng, sớ và những vật phẩm khác để dâng lên. Lễ vật này được bày biện ngoài trời, sau đó gia chủ làm lễ cúng tại nhà, với lòng thành kính và sự biết ơn sâu sắc.

Ngày khai hạ, vào mồng 7 tháng Giêng (hoặc mồng 6 tháng Giêng), không chỉ là dịp để kết thúc những lễ hội Tết mà còn là một nghi thức vô cùng quan trọng, thể hiện sự giao hòa giữa con người với thần linh. Đây là ngày lễ mà người Việt cúng tế trời đất, gia tiên và bắt đầu bước vào công việc làm ăn trong năm mới, mang theo những ước vọng về sự bình an, phát đạt. Từ ngày mồng 8 hoặc mồng 9 tháng Giêng, công việc trong năm mới chính thức bắt đầu sau khi hoàn tất lễ khai hạ này.

Vào dịp đầu năm, việc đi chùa trở thành một truyền thống không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người Việt. Mọi người thường đến chùa với lòng thành kính cầu mong một năm mới an lành, may mắn và hạnh phúc. Lễ chùa đầu năm không chỉ là một hành động tín ngưỡng, mà còn là dịp để mỗi người thể hiện tấm lòng thành kính đối với Đức Phật và tổ tiên, cầu cho gia đình luôn được che chở và bình an.

Bên cạnh đó, việc đến chùa đầu năm còn mang ý nghĩa thanh tịnh hóa tâm hồn, gột rửa những buồn phiền, lo âu của năm cũ. Đây là lúc để mỗi người bắt đầu một trang mới trong cuộc sống, mở ra cơ hội cho những điều tốt đẹp và may mắn trong năm mới. Chuyến đi lễ đầu xuân trở thành một nghi thức thiêng liêng, giúp con người kết nối với đức tin và khởi đầu một năm đầy hy vọng và bình an.

Bày mâm ngũ quả là một phong tục đẹp không thể thiếu trong dịp Tết của mỗi gia đình Việt. Đây là cách thể hiện lòng hiếu kính với tổ tiên và cầu mong cho một năm mới đầy đủ, an lành. Theo quan niệm dân gian, trong những ngày đầu xuân, tổ tiên sẽ về quây quần bên con cháu, vì vậy mâm ngũ quả phải được chuẩn bị cẩn thận, trang trọng, đặt trên bàn thờ gia tiên với tất cả tấm lòng thành kính.

Tùy vào mỗi vùng miền, mâm ngũ quả sẽ có sự khác biệt về các loại trái cây được chọn. Ví dụ, ở miền Bắc, người dân thường chọn năm loại quả tượng trưng cho ngũ hành, còn ở miền Nam, các loại quả như mãng cầu, đu đủ, dừa, xoài được ưa chuộng để mong cầu tài lộc, may mắn. Dù mỗi vùng có sự khác biệt, nhưng điểm chung của phong tục này là ước mong một năm mới sung túc, hạnh phúc và thịnh vượng.

Lễ cúng ông Táo là một trong những nghi lễ đặc trưng trong dịp Tết Nguyên Đán của người Việt. Vào ngày 23 tháng Chạp, gia đình sẽ tiến hành lễ cúng ông Táo, một phong tục không thể thiếu, mang đậm ý nghĩa cầu may mắn và bình an. Lễ cúng thường bắt đầu bằng việc dọn dẹp sạch sẽ gian bếp, nơi các Táo Quân - vị thần cai quản bếp núc - cư ngụ. Sau đó, mâm cúng sẽ được chuẩn bị, trong đó có một con cá chép, tượng trưng cho sự chuyển giao, bởi theo truyền thuyết, ông Táo sẽ cưỡi cá chép bay lên thiên đình để trình báo mọi chuyện của gia đình với Ngọc Hoàng.

Những mong muốn tốt lành của gia đình cũng được gửi gắm qua nghi lễ này, với hy vọng ông Trời sẽ ban phúc lành, giúp gia đình gặp nhiều may mắn và thuận lợi trong năm mới. Lễ cúng không chỉ là một nghi thức tôn kính ông Táo mà còn là dịp để mỗi người trong gia đình tỏ lòng biết ơn và cầu chúc cho nhau những điều tốt đẹp trong tương lai.

Khoảnh khắc giao thừa là một trong những thời điểm linh thiêng và quan trọng nhất trong năm, đánh dấu sự chuyển mình từ năm cũ sang năm mới. Trong không khí đầy ắp niềm vui và hy vọng, các gia đình sum họp bên nhau, trao gửi những lời chúc tốt đẹp, cầu mong một năm an lành, may mắn và thịnh vượng. Đây là lúc con cháu chúc Tết ông bà, cha mẹ, và tặng nhau những bao lì xì như lời chúc tài lộc, sung túc cho năm mới.

Cùng với đó, pháo hoa rực rỡ trên bầu trời làm cho khoảnh khắc này càng thêm huyền bí và ấn tượng. Ở các thành phố lớn, màn pháo hoa được tổ chức tại những địa điểm đặc biệt, tạo nên không gian lễ hội hoành tráng. Đồng thời, các gia đình cũng thực hiện lễ cúng giao thừa, một nghi thức không thể thiếu trong ngày Tết, với các nghi lễ cúng trong nhà và ngoài trời nhằm tiễn biệt năm cũ và đón chào năm mới với niềm tin vào một tương lai tốt đẹp.

Ngày mồng Một tháng Giêng đánh dấu sự khởi đầu thiêng liêng của năm mới, được xem là ngày quan trọng nhất trong suốt dịp Tết. Vào sáng sớm, mọi người thường quây quần bên gia đình, không ra ngoài mà chỉ tổ chức cúng Tân niên, dùng bữa và trao gửi những lời chúc tốt đẹp. Những gia đình chưa có người xông đất sẽ giữ không khí ấm áp trong nhà, đồng thời con cái cũng đến thăm và chúc Tết ông cha theo tục lệ 'Mồng Một Tết cha'.

Ngày mồng Hai tháng Giêng là ngày dành cho các nghi thức cúng bái trong gia đình vào buổi sáng. Sau đó, mọi người sẽ chúc Tết bà mẹ theo tục 'Mồng Hai Tết mẹ'. Những chàng trai sắp kết hôn sẽ đến chúc Tết cha mẹ vợ tương lai theo truyền thống 'Đi sêu'.

Ngày mồng Ba tháng Giêng là ngày kết thúc ba ngày lễ Tết. Sau khi cúng cơm tại gia, các học trò sẽ đến chúc Tết thầy giáo theo tục 'Mồng Ba Tết thầy'. Đây cũng là dịp mọi người thăm hỏi nhau về những chuyện đã qua và dự định cho năm mới. Đối với cộng đồng Công giáo, ba ngày đầu năm, họ tham dự thánh lễ cầu nguyện cho từng ngày: Mồng Một cầu nguyện bình an, Mồng Hai cầu nguyện cho tổ tiên, Mồng Ba cầu nguyện cho công việc năm mới.

Xông đất (hay còn gọi là đạp đất, mở hàng) là một tục lệ mang đậm bản sắc văn hóa Việt, từ lâu đã trở thành một phần không thể thiếu trong ngày Tết. Người Việt tin rằng vào ngày Mồng Một, nếu mọi sự bắt đầu tốt lành, may mắn sẽ theo suốt cả năm. Chính vì vậy, người đầu tiên bước vào nhà vào sáng đầu năm mới sẽ được xem là 'xông đất' cho gia chủ, và người khách này mang theo vận may cho gia đình. Vì thế, vào cuối năm, gia chủ thường tìm kiếm những người có tính cách vui vẻ, hòa nhã, thành công để nhờ họ đến thăm trong dịp đầu năm.

Cách chọn tuổi xông đất:
Tuổi Giáp hợp với Kỷ nhưng kỵ với Canh – Mậu.
Tuổi Ất hợp với Canh nhưng kỵ với Tân – Kỷ.
Tuổi Bính hợp với Tân nhưng kỵ với Nhâm – Canh.
Tuổi Đinh hợp với Nhâm nhưng kỵ với Quý – Tân.
Tuổi Mậu hợp với Quý nhưng kỵ với Giáp – Nhâm.
Tuổi Kỷ hợp với Giáp nhưng kỵ với Ất – Quý.
Tuổi Canh hợp với Ất nhưng kỵ với Bính – Giáp.
Tuổi Tân hợp với Bính nhưng kỵ với Đinh – Ất.
Tuổi Nhâm hợp với Đinh nhưng kỵ với Mậu – Bính.
Tuổi Quý hợp với Mậu nhưng kỵ với Kỷ – Đinh.

Người được xông đất thường cảm thấy an tâm, tin tưởng vào sự may mắn trong suốt năm mới, trong khi người xông đất cũng hân hoan vì đã mang đến phước lành cho gia đình chủ nhà. Xưa kia, việc chọn người xông đất được coi là rất quan trọng, và chỉ có những người làm quan, có học thức mới được chọn để xông đất, với hy vọng sẽ mang lại vận khí tốt cho gia đình.

Xuất hành là hành động bước ra khỏi nhà vào ngày đầu năm mới, nhằm tìm kiếm vận may cho bản thân và gia đình. Người ta chọn ngày Hoàng đạo và giờ Hoàng đạo, cùng với hướng đi tốt để hy vọng gặp được các vị thần may mắn. Ở miền Bắc, khi xuất hành đến các chùa hay đền, người ta còn thực hiện tục hái lộc – việc bẻ một cành lộc từ những cây như đa, đề hay si, những loài cây luôn tươi tốt quanh năm. Cành lộc này mang ý nghĩa xin lộc từ Thần, Phật và thường được cắm ở bàn thờ để cầu phúc cho gia đình. Tuy nhiên, ở miền Trung, tục hái lộc không phổ biến, nhờ đó các cây cối ở đây vẫn giữ nguyên lá xanh suốt mùa xuân.

Dù vậy, tục hái lộc hiện nay đã có nhiều ý kiến trái chiều. Một số người cho rằng việc hái lộc có thể mang theo "vong" (linh hồn), khiến cho gia chủ gặp phải những điều không may nếu "vong" không tốt. Đây là quan niệm có phần mê tín, nhưng không thể phủ nhận những lo ngại về ảnh hưởng tâm linh.

Hơn nữa, tục hái lộc cũng gây ra một số vấn đề về bảo vệ môi trường. Nhiều người vì muốn đem lộc về nhà mà làm hư hại cây cối, ảnh hưởng đến cảnh quan đô thị. Thậm chí, có những tranh cãi, xô xát xảy ra do việc tranh giành lộc, hay có hành động "trộm" lộc tại những nơi công cộng như ngân hàng.

Cuối cùng, vào những ngày đầu năm, người ta thường ra ngoài để quan sát chiều gió thổi, từ đó đoán được vận may của năm mới. Các hướng gió được lý giải như sau:

• Gió Nam: báo hiệu đại hạn;
• Gió Tây: chỉ loạn lạc, cướp bóc;
• Gió Tây Nam: báo hiệu bệnh dịch;
• Gió Bắc: chỉ mùa màng bình thường;
• Gió Tây Bắc: mang lại mùa màng bội thu;
• Gió Đông: có thể sẽ xảy ra lụt lớn.