15 loài động vật có khả năng thay đổi giới tính trong thế giới tự nhiên

Trong khi phần lớn các loài cá chình moray được sinh ra với giới tính cố định là đực hoặc cái và giữ nguyên suốt đời, thì vẫn tồn tại một số cá thể đặc biệt có khả năng lưỡng tính. Một ví dụ điển hình là cá chình moray ruy băng (ribbon moray), như trong hình minh họa, có thể chuyển đổi từ đực sang cái.

Cá lịch long, còn gọi là cá chình thiên long (tên khoa học: Rhinomuraena quaesita), là loài cá lịch biển duy nhất thuộc chi Rhinomuraena, có nguồn gốc từ Ấn Độ Dương đến Thái Bình Dương, trong đó có cả vùng biển Việt Nam.

Với thân hình dài thon, uyển chuyển cùng chiếc vây lưng nổi bật, cá lịch long nổi bật bởi vẻ ngoài thanh thoát. Đặc điểm nhận biết dễ thấy nhất là phần mở rộng trước lỗ mũi. Cá con và cá chưa trưởng thành có màu đen với vây lưng vàng, con cái mang màu vàng cùng vây hậu môn đen, trong khi cá đực trưởng thành lại có sắc xanh biển với vây lưng vàng rực rỡ.

Loài cá này có thể dài đến khoảng 1 mét và sống tới hai mươi năm. Đây cũng là loài cá lịch duy nhất có khả năng biến đổi giới tính trong quá trình phát triển.

Sên chuối (banana slug) nổi bật với thân hình màu vàng tươi và có thể dài đến 25 cm. Loài sinh vật này thuộc nhóm lưỡng tính, mang đồng thời cả cơ quan sinh sản đực và cái. Dù có thể tự thụ tinh, phần lớn sên chuối vẫn chọn giao phối với bạn tình khác để duy trì nòi giống một cách tự nhiên hơn.

Thuộc chi Ariolimax, sên chuối gồm ba loài phân bố chủ yếu ở Bắc Mỹ. Thân hình của chúng thường có màu vàng đặc trưng, đôi khi kèm theo những đốm nâu khiến chúng trông giống như trái chuối chín kỹ. Ngoài ra, sên chuối cũng có thể mang sắc xanh lục, nâu sẫm, trắng hoặc ngả xám tùy điều kiện môi trường.

Riêng loài Ariolimax columbianus đôi lúc mang các đốm đen lớn đến mức toàn thân gần như chuyển thành màu đen tuyền. Màu sắc của sên chuối có thể thay đổi linh hoạt theo chế độ ăn uống, ánh sáng và độ ẩm của môi trường sống.

Ở một số loài như bướm, giới tính không chỉ thể hiện ở cơ quan sinh sản mà còn hiển hiện rõ rệt qua màu sắc và đặc điểm ngoại hình trên toàn cơ thể. Có những cá thể sở hữu nửa thân mang đặc trưng của con đực, nửa còn lại là con cái – hiện tượng kỳ lạ này được gọi là gynandromorphism. Đây là hệ quả của một đột biến gene xảy ra trong giai đoạn phân bào sớm, tạo nên sự phân hóa giới tính bất thường.

Bướm là những côn trùng nhỏ thuộc bộ Cánh vảy (Lepidoptera), hoạt động ban ngày, bay lượn uyển chuyển bên những khóm hoa. Với đủ loại hình dáng và màu sắc – từ đơn giản, tinh tế đến sặc sỡ rực rỡ – chúng không chỉ tô điểm cho thiên nhiên mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc thụ phấn cho thực vật.

Vẻ đẹp của bướm đến từ hàng ngàn lớp vảy siêu nhỏ phủ kín đôi cánh. Những lớp vảy này không chỉ mang màu sắc, mà còn có khả năng khúc xạ ánh sáng, tạo hiệu ứng óng ánh, đổi màu khi chuyển động. Mặt trên thường rực rỡ bắt mắt, trong khi mặt dưới có màu xám hay nâu đơn điệu – lớp ngụy trang tinh tế giúp chúng ẩn mình trước kẻ săn mồi mỗi khi cánh khép lại.

Một số cá thể chim cardinal đặc biệt mang trên mình đặc điểm lưỡng tính, thể hiện rõ nét qua bộ lông phân chia thành hai mảng màu: một nửa đỏ rực đặc trưng của chim trống, nửa còn lại xám nâu mềm mại như chim mái. Đây là biểu hiện hiếm gặp trong tự nhiên, phản ánh sự đa dạng sinh học kỳ diệu.

Chim cardinal (Cardinalis cardinalis) thuộc họ Cardinalidae, sinh sống tại miền nam Canada, dọc theo phía đông Hoa Kỳ từ Maine đến Texas và trải dài đến tận Mexico. Chúng thường được bắt gặp trong các khu rừng rậm, vườn hoa, bụi cây hoặc đầm lầy rậm rạp.

Loài chim này sở hữu thân hình nhỏ gọn, chiều dài khoảng 21 cm, nổi bật với chóp lông dựng đứng trên đầu và lớp mặt nạ đặc trưng – đen tuyền ở chim trống, xám dịu ở chim mái. Chim trống mang sắc đỏ rực rỡ đầy cuốn hút, trong khi chim mái lại dịu dàng với lớp lông nâu ánh ô liu. Chúng ăn chủ yếu là hạt, nhưng cũng không bỏ qua trái cây và côn trùng.

Chim trống có tập tính bảo vệ lãnh thổ rõ rệt, thường dùng tiếng hót để đánh dấu vùng đất của mình. Trong mùa sinh sản, chim trống còn thể hiện sự quan tâm bằng cách mớm hạt cho chim mái. Mỗi tổ thường có từ 3 đến 4 quả trứng. Trước đây, loài chim này từng được nuôi phổ biến, nhưng sau đó bị cấm tại Hoa Kỳ theo Đạo luật Hiệp ước Chim di cư năm 1918.

Trong thế giới tự nhiên đang thay đổi từng ngày, một hiện tượng đáng chú ý đã xảy ra: ngày càng nhiều ếch đực biến đổi thành ếch cái với đầy đủ cơ quan sinh sản. Nguyên nhân chính được xác định là do chất atrazine – một loại thuốc diệt cỏ phổ biến – thấm vào nguồn nước qua các dòng chảy, làm gián đoạn quá trình phát triển giới tính tự nhiên ở loài lưỡng cư này. Những chú ếch xanh Bắc Mỹ trở thành minh chứng sống cho sự chuyển giới ngoài ý muốn dưới tác động của môi trường ô nhiễm.

Vào mùa sinh sản, thường bắt đầu sau những cơn mưa đầu hạ, ếch đực sẽ cất tiếng gọi ếch cái để ghép đôi. Khi kết đôi, ếch cái cõng ếch đực trên lưng, cả hai cùng tìm đến mép nước. Trong khi ếch cái đẻ trứng, ếch đực ngay lập tức tưới tinh trùng, tạo nên quá trình thụ tinh ngoài đặc trưng.

Ếch đồng thường cư trú tại những vùng đất ẩm ướt gần ao hồ, đầm lầy và chỉ thật sự hoạt động về đêm. Thức ăn của chúng bao gồm côn trùng, cá con, giun đất, cua và cả ốc nhỏ. Vào mùa đông, chúng ẩn mình trong hang để ngủ đông – một hình thức sinh tồn đặc trưng của động vật biến nhiệt. Đặc điểm nổi bật của ếch là làn da trơn mịn, ẩm ướt cùng đôi chân mạnh mẽ và màng bơi rộng.

Loài ếch tồn tại với nhiều hình dạng và kích cỡ, từ loài nhỏ nhắn Rana sylvatica cho đến “gã khổng lồ” Conraua goliath. Hầu hết các loài sống gần nước, sinh sản trong môi trường nước với giai đoạn nòng nọc rõ rệt. Ngoài ra, có một số loài thích nghi với đời sống trên cây, thậm chí tồn tại ở môi trường nước lợ – minh chứng cho khả năng thích ứng vượt trội của loài sinh vật tưởng chừng mong manh này.

Một số loài rắn cái như rắn hổ mang cá (cottonmouth) có khả năng đáng kinh ngạc: tự thụ tinh mà không cần con đực. Điều này khiến chúng trở thành những sinh vật hiếm hoi sở hữu khả năng sinh sản tự thân, hội tụ đặc điểm sinh học của cả hai giới tính.

Rắn hổ mang cá (Agkistrodon piscivorus) thường sinh sống ở các vùng đất ngập nước tại Đông Nam nước Mỹ, đặc biệt phổ biến ở Nam Carolina và Florida. Ngoài các sông, hồ, đầm lầy, loài rắn này còn xuất hiện tại các kênh mương và hệ thống thoát nước. Chúng ưa hoạt động về đêm, còn ban ngày dành thời gian nằm phơi nắng để điều hòa thân nhiệt. Bình thường, rắn khá thụ động, chỉ tấn công khi bị đe dọa hoặc khi đói khát.

Thực đơn của chúng rất phong phú, gồm cả động vật máu nóng lẫn máu lạnh như cá, ếch, chuột, thằn lằn, kỳ nhông, rùa non, cá sấu con, chim, động vật có vú cỡ nhỏ và thậm chí cả những loài rắn khác. Rắn con từ khi mới chào đời đã sở hữu chiến lược săn mồi đặc biệt: lắc nhẹ phần đuôi để giả làm sâu hoặc giun, dụ con mồi đến gần rồi nhanh như chớp tấn công chớp nhoáng.

Hiện nay, loài rắn này đang phải đối mặt với nguy cơ suy giảm số lượng do mất đi môi trường sống tự nhiên, và đã được ghi danh trong Sách Đỏ IUCN từ năm 2010 như một loài sắp nguy cấp cần được bảo vệ.

Rồng râu (Bearded dragon) – loài bò sát đặc hữu của nước Úc – mang trong mình khả năng kỳ diệu: tự đảo ngược giới tính ngay từ khi còn trong trứng. Nhiều nghiên cứu đã ghi nhận rằng, khi nhiệt độ trong giai đoạn ấp trứng cao hơn mức bình thường, những con rồng râu đực có thể biến đổi thành cái hoàn chỉnh về mặt sinh học.

Thuộc chi Pogona trong họ Nhông (Agamidae), rồng râu gồm sáu loài thằn lằn phổ biến, sống xen kẽ giữa mặt đất và trên cây. Chúng thường được tìm thấy giữa các bụi rậm, cành cây khô hay thậm chí gần khu dân cư, thích nghi tốt với môi trường sống xung quanh con người.

Vào sáng sớm và chiều muộn, rồng râu thường bò lên những mỏm đá hoặc cành cây cao để phơi nắng, điều chỉnh thân nhiệt – một thói quen đặc trưng của loài bò sát. Chế độ ăn uống của chúng rất đa dạng, gồm côn trùng, các loại cây cỏ và đôi khi là những loài gặm nhấm nhỏ. Loài này phân bố rộng khắp lục địa Úc, hiện diện từ những vùng sa mạc khô cằn đến các khu rừng cây bụi và rừng bạch đàn xanh mướt.

Linh cẩu đốm là một trong những loài động vật bí ẩn và khó phân biệt giới tính nhất trong thế giới hoang dã. Cả con đực và con cái đều sở hữu ngoại hình gần như tương đồng, với dương vật giả và tinh hoàn xuất hiện ở cả hai giới. Đặc biệt, cơ quan sinh dục của con cái có thể dựng đứng khi tiếp xúc thân mật với các cá thể trong đàn.

Với thân hình vạm vỡ, linh cẩu đốm là thành viên lớn nhất trong họ Linh cẩu. Chúng có chiều dài cơ thể trung bình từ 95–165 cm, cao khoảng 70–90 cm và nặng từ 50 đến 70 kg. Vẻ ngoài của chúng gợi nhớ đến hình dạng gấu, với đôi tai tròn, bờm lông ít nổi bật, lớp lông phủ đốm rải rác và cấu trúc răng mạnh mẽ có thể nghiền nát cả xương. Đặc biệt, linh cẩu cái là loài động vật có vú duy nhất không có lỗ âm đạo bên ngoài – một điều hiếm thấy trong tự nhiên.

Loài này có phạm vi sinh sống rộng lớn, từ vùng đất nóng khô khốc phía bắc và nam châu Phi đến cả các vùng núi mát lạnh ở Đông Phi và Ethiopia. Chúng cũng thích nghi tốt với các khu vực gần nơi cư trú của con người.

Linh cẩu đốm nổi tiếng với tiếng kêu đặc trưng giống như tiếng cười cuồng loạn, tạo nên sự bí ẩn và hoang dã cho loài vật này. Dù thường bị hiểu nhầm là động vật ăn xác chết, thực tế chúng là những thợ săn thực thụ với khả năng tấn công con mồi sống bằng sức mạnh vượt trội.

Chim ưng đầm lầy (Marsh Harrier) là một thành viên thuộc họ diều hâu, sở hữu dáng vẻ oai phong và đầy uy lực khi sải cánh trên bầu trời. Loài chim này được xếp vào nhóm những tay săn thiện nghệ, với đôi cánh dài khỏe mạnh giúp chúng lao nhanh để khống chế và hạ gục con mồi. Chúng phân bố chủ yếu tại các vùng đầm lầy và khu vực châu Âu.

Với tư thế đứng thẳng, cổ cao và lưng vững chãi, chim ưng đầm lầy toát lên vẻ bệ vệ đầy uy nghi. Khi bay, chúng thường cúi đầu về phía trước để quan sát kỹ càng mục tiêu. Chiếc mỏ cong, sắc lẹm và cực kỳ rắn chắc cho phép chúng xé xác con mồi một cách dễ dàng. Đặc biệt, phần gốc mỏ được che phủ bởi lớp da mềm màu vàng gọi là da gốc mỏ – một đặc điểm nhận biết dễ thấy của loài chim săn mồi.

Đôi mắt to, sáng rõ với cấu trúc hình ống giúp thị lực của chúng vượt trội, gấp 8 lần thị lực con người. Nhờ khả năng quan sát này, chúng dễ dàng phát hiện cả những chuyển động nhỏ từ độ cao lớn. Một số loài trong nhóm còn được thiên phú thêm thính giác nhạy bén, giúp xác định chính xác vị trí con mồi dù đang ẩn mình dưới lớp thảm thực vật.

Với sải cánh có thể lên tới 1,6m hoặc thậm chí hơn 3m ở một số loài, chim ưng đầm lầy bay lượn như những chiến binh dũng mãnh trên không trung. Khi săn mồi, chúng có thể đạt tốc độ lao xuống hơn 300 km/h – một cú đột kích chớp nhoáng khiến con mồi khó lòng thoát thân.

Cá thái dương mang xanh tồn tại với ba kiểu sinh thái đặc biệt: loại giao phối truyền thống xây tổ và thu hút cá cái; loại giống vệ tinh, là cá đực giả dạng cá cái để phóng tinh trùng; và loại nhỏ bé nhất, ngụy trang như cá con để tránh bị phát hiện.

Loài cá nước ngọt thuộc họ Cá Thái dương, bộ Perciformes này có nguồn gốc từ Mỹ và phân bố rộng rãi ở sông, suối, thác, hồ. Cá thái dương nổi tiếng là loài câu thể thao được yêu thích, đồng thời cũng là loài xâm lấn với sức sinh sản đáng kinh ngạc. Đây còn là linh vật của bang Illinois, được gọi thân mật là Bluegill.

Chúng có thể đạt chiều dài đến 30 cm, cân nặng xấp xỉ 2 kg, thân cá mang màu tối với những đốm vảy xanh lấp lánh, phần bụng tỏa sắc vàng cam nhẹ nhàng. Vây trên sắc nhọn và cứng rắn, miệng đầy răng sắc bén, mang màu đen đặc trưng, khiến chúng trông rất giống cá rô phi. Cá thái dương là kẻ săn mồi ăn thịt cả đồng loại và các loài cá khác, tuy thịt cá không được đánh giá cao về hương vị nhưng chúng lại rất dễ nuôi do khả năng sinh sản dồi dào.

Dù là kẻ săn mồi, cá thái dương cũng phải đề phòng các loài cá lớn hơn như cá chó, cá măng, cá trê và cá vược vì chúng có thể dễ dàng trở thành con mồi. Chúng thường bơi lặng lẽ và tấn công mồi bằng tốc độ chậm rãi nhưng hiệu quả, ưu tiên săn cá nhỏ. Mùa xuân là thời điểm câu cá thái dương phổ biến, khi các loại mồi sống như giun, côn trùng nhỏ và dế được sử dụng để thu hút chúng – loài cá vốn nổi tiếng với khả năng mổ mồi tinh tế.

Khỉ đỏ Colobus cùng khỉ xanh ô-liu Colobus thuộc nhóm linh trưởng Cựu thế giới, sinh sống theo bầy đàn với cơ chế xã hội do con đực thống trị. Khi đến tuổi trưởng thành, những con đực thường bị tách ra khỏi nhóm, trong đó có một số cá thể đặc biệt với bộ phận sinh dục có hình dạng giống con cái nhưng vẫn giữ giới tính đực.

Khỉ đỏ Colobus, thuộc phân chi Piliocolobus và chi Procolobus, có quan hệ gần gũi với khỉ trắng đen Colobus. Loài này thường sống trong rừng nhiệt đới ẩm ướt tại Tây, Trung và Đông Phi, riêng khỉ đỏ Colobus ở Zanzibar lại thích nghi với môi trường bụi cây ven biển. Chúng đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng do mất môi trường sống và săn bắn, được IUCN liệt vào danh sách các loài cực kỳ nguy cấp.

Khỉ xanh ô-liu Colobus tập trung thành bầy đàn từ 15 đến 150 cá thể, gồm nhiều con cái, vài con đực và con non. Mỗi cá thể có thứ bậc xã hội rõ ràng trong nhóm. Ưu thế của khỉ đầu chó ô-liu nằm ở tính ăn tạp, có thể tiêu thụ hầu hết mọi loại thức ăn, giúp chúng dễ dàng thích nghi với đa dạng môi trường và chiến thuật tìm kiếm dinh dưỡng.

Mực nang Úc khổng lồ là sinh vật kỳ thú với bộ não hình bánh donut to lớn và đôi mắt phát triển tối ưu nhằm phòng tránh nguy hiểm. Tỷ lệ đực cái của loài này khoảng 11:1, tạo nên cuộc cạnh tranh quyết liệt giữa các con đực. Một số cá thể đực đã học cách ngụy trang bằng cách bắt chước màu sắc của con cái để len lỏi qua lãnh thổ kẻ thù một cách an toàn.

Sepia apama, hay còn gọi là mực nang khổng lồ Úc, là loài mực nang lớn nhất với áo dài đến 50 cm và trọng lượng vượt trên 10,5 kg. Loài này phân bố dọc theo bờ biển phía nam Australia, từ Brisbane ở Queensland đến Shark Bay tại Tây Úc, thường sinh sống trên các rạn đá, đáy cỏ biển và các khu vực đáy bùn cát sâu tới 100 mét.

Cá hề nổi bật với thân hình màu cam rực rỡ điểm ba vạch trắng đặc trưng. Loài cá lưỡng tính này có khả năng biến đổi giới tính linh hoạt, bắt đầu từ một giới tính và chuyển đổi khi cần thiết, mà không cùng lúc sản xuất trứng và tinh trùng.

Còn gọi là cá hải quỳ, cá hề thuộc họ Cá thia, sinh sống chủ yếu tại các rạn san hô và dải đá ngầm, với hơn ba mươi loài được ghi nhận, phân bố trong các chi Premnas và Amphiprion. Mỗi loài có màu sắc từ vàng, cam đến đỏ và đen nhạt, xen lẫn các sọc trắng, với kích thước từ 10 đến 18 cm tùy cá thể lớn nhỏ.

Cá hề ăn tạp, có thể tiêu hóa các phần không tiêu của hải quỳ, tạo nên mối cộng sinh đặc biệt khi cung cấp dưỡng chất cho vật chủ. Chúng chủ yếu săn bắt động vật phù du như copepod, ấu trùng sống đuôi, cùng với thói quen ăn tảo của một số loài. Đặc biệt, cá hề giao tiếp qua tiếng lách cách phát ra khi đập hai hàm vào nhau, đạt tới 5 tiếng mỗi giây, để cảnh báo kẻ xâm nhập hay thu hút bạn tình – một bí ẩn vẫn chưa được khoa học giải mã.

Cá jawfish sống theo bầy đàn, nhưng chỉ có duy nhất một cá đực – đồng thời là cá lớn nhất – nắm quyền thống trị. Khi cá đực ấy qua đời hoặc biến mất, một trong những con cá cái trong đàn sẽ chuyển đổi giới tính để thay thế vị trí đó.

Đáng chú ý, những chú cá jawfish đực dài chỉ hơn 15 cm này phải ôm ấp gần 400 quả trứng trong miệng mình. Chúng liên tục mở miệng để trứng được cung cấp đủ oxy, đảm bảo sự sống cho thế hệ tương lai. Quá trình sinh sản độc đáo này khiến cá đực phải dành toàn bộ thời gian trong hang, không thể ra ngoài kiếm ăn mà chỉ ăn những sinh vật phù du trôi nổi quanh hang.

Khi cá mẹ đẻ trứng, cá bố thực hiện thụ tinh và giữ trứng trong miệng để bảo vệ đến lúc trứng nở. Trong thời gian này, cá đực không được ăn, khiến chúng giảm cân rõ rệt. Chỉ khi cá con chào đời, cá bố mới có thể ăn uống và hồi phục sức khỏe.

Cá vược đực sống trên nhiều con sông tại Mỹ mang đặc điểm lưỡng tính khi có tế bào trứng chưa phát triển trong tinh hoàn, với tỷ lệ từ 70-90% cá vược đực tại khu vực Đông Nam Mỹ. Cá vược là tên gọi chung cho nhiều loài thuộc bộ Perciformes, sống ở cả nước ngọt và nước mặn.

Được ví như họ hàng gần với cá rô, cá vược là món đặc sản giàu dinh dưỡng, đã được thuần hóa nuôi trong nhiều môi trường nước. Chúng cũng là mục tiêu yêu thích của môn câu cá giải trí và thể thao, đặc biệt ở Bắc Mỹ với các loài cá vược đen.

Cá vược nổi bật với thân hình dài, miệng rộng, hàm trên kéo dài tới sau mắt, đầu nhọn, lưng lõm và vẩy dạng lược. Chiều dài tối đa có thể lên tới 2 mét, nặng tới 60 kg.

Nhiều loài cá vược có kích thước ấn tượng, có cá nặng tới 50-70 kg, thậm chí từng ghi nhận cá vược ở Uganda dài hơn 1,8 m, nặng 112 kg. Tại Việt Nam, cá vược lớn nhất từng cân nặng 16,89 kg, dài 1,2 m trên sông Hương – kỷ lục trọng lượng cao nhất từ trước đến nay.