18 Biểu tượng Tết cổ truyền góp phần tạo nên bản sắc văn hóa Việt

Cây nêu từ lâu đã trở thành hình ảnh thiêng liêng, gắn bó mật thiết với đời sống tinh thần người Việt mỗi dịp Tết đến xuân về. Là thân tre cao vút được dựng lên vào ngày 23 tháng Chạp, cây nêu được xem như cầu nối giữa trời và đất, giữa con cháu và Tổ tiên. Tùy từng vùng miền, cây nêu được trang trí bằng chuông gió, cá chép giấy, đèn lồng, bùa hộ mệnh hay cả niêu rượu, mang ý nghĩa xua đuổi tà khí, dẫn lối tổ tiên trở về sum họp. Đặc biệt, với một số dân tộc thiểu số, cây nêu còn xuất hiện ở các khu rẫy riêng như một biểu tượng bảo hộ thiêng liêng. Tre được chọn phải là loại già, thẳng, không cụt ngọn – biểu trưng cho sự kết nối vững bền với thế giới tâm linh. Gốc cây thường được rắc bột vôi tạo thành các hình tròn, cánh cung hoặc mũi tên để trấn yểm tà ma. Dù hiện nay phong tục trồng cây nêu ngày càng hiếm, nhưng giá trị văn hóa và tinh thần mà nó mang lại vẫn luôn sâu sắc trong tâm thức người Việt.

Mùa xuân – mùa của lộc biếc đâm chồi, của đất trời bừng tỉnh – cũng là thời điểm hoa lá khoe sắc rực rỡ nhất trong năm. Bởi thế, hoa Tết không chỉ làm đẹp không gian sống mà còn gửi gắm bao điều may mắn, an lành. Trong muôn loài hoa ngày Tết, nổi bật nhất vẫn là hoa đào miền Bắc và hoa mai phương Nam. Đào nở đúng độ vào dịp Tết, sắc hồng dịu dàng mà rạng rỡ. Ngày xưa, người dân tin rằng cành đào có thể xua đuổi ma tà, giữ cho ngôi nhà luôn bình yên. Hơn thế, hoa đào còn là biểu tượng cho sự sinh sôi, đổi mới và niềm hy vọng tràn trề về một năm phát đạt, hạnh phúc.

Trong khi đó, hoa mai vàng rực rỡ miền Nam lại được xem là hiện thân của phú quý, tài lộc. Nhà nào có cành mai nở bung vào đúng giao thừa thì cả năm sẽ gặp điều lành. Cánh hoa mai càng nhiều, tài lộc càng dồi dào. Cây mai cũng như phẩm chất con người Việt: vững chãi trước bão giông, chịu đựng giỏi và luôn vươn lên mạnh mẽ. Mai không chỉ đẹp bởi sắc mà còn bởi ý nghĩa sâu xa về sự thanh cao, kiên cường và nhân hậu trong tâm hồn Việt.

Từ bao đời nay, câu đối Tết đã trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa đón xuân của người Việt. Mỗi độ Tết về, khắp phố phường lại rực rỡ sắc đỏ của những câu đối được treo trang trọng trong nhà, gửi gắm ước nguyện bình an, hạnh phúc và tài lộc cho một năm mới khởi đầu viên mãn. Câu đối không chỉ là hình thức trang trí, mà còn là thú chơi tao nhã, thể hiện tài năng ngôn ngữ và sự am hiểu văn chương của người viết lẫn người chơi. Những câu thơ đối nhau từng chữ, từng nghĩa, được viết bằng mực tàu trên nền giấy đỏ hoặc hồng đào – màu sắc tượng trưng cho sự cát tường, hưng thịnh.

Người xưa vẫn truyền nhau câu “Bánh chưng xanh, thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ” – một phần không thể thiếu của hồn Tết. Phong tục treo câu đối và tranh Tết vốn khởi nguồn từ các nhà nho thời xưa, như một cách thể hiện sự tinh tế và khí chất học thuật. Theo dòng chảy thời gian, nét đẹp ấy lan tỏa rộng khắp trong đời sống người dân. Những bức tranh dân gian như tranh Đông Hồ, tranh mâm ngũ quả hay các chữ thư pháp như Tâm, Phúc, Thọ... vừa làm đẹp không gian sống, vừa giáo dục con người hướng tới chân – thiện – mỹ. Và trong khung cảnh ấy, hình ảnh Ông đồ bên mực tàu giấy đỏ, cần mẫn viết chữ như một bản giao hưởng mùa xuân, vẫn luôn là biểu tượng đầy thi vị của ngày Tết cổ truyền.

Tết Nguyên Đán không chỉ là thời khắc thiêng liêng sum vầy, mà còn là dịp để những hương vị truyền thống lan tỏa trong từng nếp nhà. Trong vô vàn sắc màu ẩm thực ngày xuân, mứt Tết luôn hiện diện như một phần ký ức ngọt ngào, gắn liền với phong tục và lòng hiếu khách của người Việt. Dù ngày nay thị trường tràn ngập những món quà hiện đại, thì đĩa mứt truyền thống vẫn giữ vị trí trang trọng trên bàn tiếp khách, như lời mời nồng hậu đi kèm tách trà xuân ấm áp.

Không chỉ là món ngon dân dã, mứt còn ẩn chứa những ý nghĩa tinh thần sâu sắc. Từ những củ quả được sên đường khéo léo như mứt dừa, mứt gừng, mứt bí, mứt hạt sen đến mứt quất, mỗi loại đều mang một lời chúc đầu năm: ngọt ngào, sum vầy, hạnh phúc và may mắn. Một miếng mứt bên chén trà không chỉ đánh thức vị giác mà còn là cầu nối giữa ký ức và hiện tại, giữa quá khứ và những mong ước cho một năm mới an yên, trọn vẹn.

Trong kho tàng thần thoại Việt Nam, cá chép từ lâu đã được tôn vinh như một linh vật thiêng liêng, tượng trưng cho sức mạnh, sự kiên trì và khả năng vượt qua thử thách. Không chỉ là sinh vật có thể hô mưa gọi gió giúp mùa màng tươi tốt, cá chép còn là biểu tượng cho khát vọng vươn lên, cho hành trình hóa rồng đầy gian nan mà rực rỡ.

Hình ảnh cá chép hiện diện đậm nét trong nghi lễ ngày 23 tháng Chạp – ngày cúng tiễn Ông Công, Ông Táo về trời. Theo truyền thống dân gian, ba vị thần Táo cưỡi cá chép bay về chầu Ngọc Hoàng, mang theo bản tường trình một năm của gia chủ. Vì vậy, lễ vật trong ngày này không thể thiếu ba con cá chép sống để thả phóng sinh. Đây không chỉ là hành động mang ý nghĩa tâm linh mà còn là thông điệp gửi gắm niềm tin vào sự bình an, tài lộc và hanh thông trong năm mới.

Ngay sau thời khắc giao thừa thiêng liêng, nhiều gia đình Việt có phong tục mua muối đầu năm với mong muốn cả năm thuận hòa, sung túc và gặp nhiều may mắn. Trong khi đó, vôi được mua vào ngày cuối năm để sửa sang lại nhà cửa, quét cổng như cách gột rửa điều không lành, tiễn xui rủi đi xa. Hình ảnh người bán muối rong ruổi khắp các nẻo làng quê, phố phường sáng mùng Một là nét đẹp truyền thống không thể thiếu trong văn hóa Tết miền Bắc. Tại đền chùa, muối cũng được đặt bên cạnh hương hoa, vàng mã như một vật phẩm tâm linh quý giá.

Muối không chỉ là gia vị thiết yếu trong ẩm thực mà còn mang ý nghĩa phong thủy sâu sắc. Vị mặn của muối được tin là có thể trừ tà, xua đuổi uế khí, giữ gìn sự bình an cho gia chủ. Tượng trưng cho sự gắn kết, đậm đà trong các mối quan hệ, muối đầu năm còn là lời cầu chúc cho tình cảm gia đình, bạn bè luôn khăng khít, vợ chồng hòa thuận, công việc làm ăn hanh thông. Vì thế, tục mua muối đầu năm vẫn luôn được gìn giữ như một nghi thức nhỏ nhưng đầy ý nghĩa trong mỗi dịp Tết đến xuân về.

Tranh Tết từ lâu đã trở thành một phần không thể thiếu trong không gian sum họp mỗi dịp xuân về. Những bức tranh không chỉ làm đẹp cho tổ ấm mà còn mang đậm yếu tố phong thủy, gửi gắm hy vọng cho một năm mới an khang, phát đạt. Mỗi loại tranh đều ẩn chứa một tầng ý nghĩa riêng – từ tranh Đông Hồ truyền thống, tranh Hàng Trống đến các bức vẽ mang chủ đề thiên nhiên, mùa xuân. Trước đây, khi đời sống còn khó khăn, người ta dùng giấy báo dán tường để làm đẹp, còn ngày nay, tranh Tết trở thành điểm nhấn trang trọng, tinh tế trong mỗi ngôi nhà.

Trong các dòng tranh Tết, tranh cá chép được nhiều gia đình ưa chuộng bởi hàm chứa thông điệp về sự thăng tiến và tài lộc. Cá chép – biểu tượng của sự kiên cường, vượt khó, gắn liền với truyền thuyết vượt Vũ Môn hóa rồng – đại diện cho công danh rạng rỡ, thành công viên mãn. Trong kinh doanh, cá chép còn tượng trưng cho Thủy Khí, nguồn năng lượng tài lộc dồi dào, giúp thu hút vận may trong sự nghiệp và cuộc sống.

Trên mâm cỗ Tết truyền thống của người Việt, dưa hành muối là món ăn dân dã nhưng không thể vắng mặt, góp phần làm nên hương vị đặc trưng của ngày đầu xuân. Giữa những món nhiều đạm như thịt đông, bánh chưng, canh măng…, vị chua thanh, giòn giòn của dưa hành đóng vai trò cân bằng khẩu vị, giúp chống ngấy hiệu quả. Tùy cách muối và thời gian chuẩn bị, dưa hành có thể được làm trước Tết từ một tuần đến cả tháng. Loại hành ngon sẽ cho ra thành phẩm trắng mịn, không quá cay, có độ chua dịu vừa miệng và ăn rất bắt cơm.

Ngày nay, tuy mâm cơm Tết đã có thêm nhiều món mới, nhưng câu nói quen thuộc “thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ” vẫn gợi nhớ về nét văn hóa ẩm thực xưa. Dưa hành thường được ăn kèm bánh chưng, thịt kho hay thịt luộc, làm dậy hương vị bữa ăn. Không chỉ ngon miệng, món ăn này còn giúp hỗ trợ tiêu hóa, rất thích hợp cho những ngày hội hè kéo dài. Nếu được muối đúng cách và bảo quản kỹ lưỡng, vại dưa hành có thể dùng lâu dài, thậm chí đến cả sau Tết hàng tháng mà vẫn giữ nguyên hương vị.

Mâm cỗ ngày Tết là biểu tượng sâu sắc của truyền thống và tâm linh, là cách mỗi gia đình Việt bày tỏ lòng thành kính với tổ tiên đồng thời gửi gắm những mong ước bình an, sung túc cho năm mới. Qua từng vùng miền, mâm cỗ lại khoác lên mình sắc thái đặc trưng riêng biệt. Ở miền Nam, mâm cỗ thường giản dị mà đậm đà với bánh tét, củ kiệu trộn tôm khô, khổ qua nhồi thịt và thịt kho tàu, mỗi món mang một màu sắc và hương vị góp phần làm phong phú bữa cỗ. Trong khi đó, miền Trung với truyền thống cầu kỳ và tỉ mỉ, mâm cỗ Tết đa dạng hơn với những món như tré – biểu tượng của sự hòa hợp và gắn kết gia đình trong năm mới. Miền Bắc, với lịch sử lâu đời, giữ nguyên nét đẹp truyền thống trong cách sắp xếp mâm cỗ theo nguyên tắc 4 đĩa – 4 tô hoặc 6 đĩa – 6 tô, thể hiện tứ lộc quanh năm, đồng thời nghệ thuật bài trí theo từng tầng lớp đĩa mang ý nghĩa thẩm mỹ và tâm linh sâu sắc.

Cây quất trở thành biểu tượng không thể thiếu trong ngày Tết nhờ âm Hán gần giống chữ "cát" trong "cát tường", mang ý nghĩa may mắn, phúc lộc dồi dào. Người ta thường lựa chọn những cây quất có lá xanh mướt, quả vàng ươm và sai trĩu để mong một năm mới sung túc, phát đạt. Khi cây quất hội tụ cả quả xanh, quả chín cùng lộc non, đó là dấu hiệu của sự viên mãn, thành công và may mắn trọn vẹn. Cây quất không chỉ đại diện cho sức khỏe, sự bình an và trường thọ mà còn tượng trưng cho tình duyên viên mãn, hạnh phúc tràn đầy.

Cây quất là hình ảnh thân quen của người Việt, vừa giản dị vừa sang trọng, được yêu thích làm cây cảnh bonsai trong nhà hay đặt nơi phòng khách và hiên nhà để thu hút tài lộc suốt năm. Với những cành quất nặng trĩu quả vàng, người ta gửi gắm niềm tin vào một năm mới đủ đầy, phát triển thịnh vượng. Việc chăm sóc cây quất sau Tết là bí quyết giữ cho sắc xanh, sự tươi tốt của cây, giữ mãi vận may và tài lộc cho gia đình.

Gạo không chỉ là nguồn lương thực thiết yếu mà còn chứa đựng giá trị tinh thần sâu sắc trong dịp Tết cổ truyền Việt Nam. Từ xưa, trao gửi nhau những hạt gạo mới là cách gửi gắm lời chúc sung túc, đủ đầy trọn năm. Ở nhiều miền quê, người ta thường chọn những hạt nếp thơm hay gạo tám vừa mới gặt, dâng lên tổ tiên qua nồi xôi hay chén cơm đầu năm, như một lời tri ân và cầu mong sự no ấm, hạnh phúc quanh năm.

Người Việt vẫn luôn tin tưởng vào câu “đầu năm đầy đủ, cả năm đủ đầy”, vì vậy việc chuẩn bị từng hũ muối, từng lu gạo đầy ắp nước tượng trưng cho sự đủ đầy và thịnh vượng. Riêng gạo, thứ thực phẩm tượng trưng cho sự sung túc của gia đình, được cất giữ đầy lu ngày Tết như một điềm báo may mắn, hạnh phúc tràn đầy trong suốt năm. Do đó, nhiều gia đình tranh thủ mua gạo mới và tích trữ kỹ lưỡng trong dịp cuối năm, thậm chí còn dùng gạo làm quà tặng ý nghĩa trao nhau đầu xuân.

Ngày Tết là dịp sum họp gia đình, và trong mâm cơm truyền thống miền Bắc, bên cạnh bánh chưng xanh, dưa hành, thịt mỡ, món gà trống luôn giữ vị trí không thể thiếu. Không chỉ giàu dinh dưỡng, gà trống còn mang ý nghĩa văn hóa tâm linh sâu sắc. Gà trống đại diện cho tư duy lưỡng hợp trong cư dân nông nghiệp, biểu tượng cho ánh sáng mặt trời, sự sống và sự cao quý. Khi dâng cúng tổ tiên, cả con gà cùng bộ chân, lòng được dâng lên như minh chứng cho tấm lòng trọn vẹn của con cháu. Sau đó, cả nhà cùng hưởng lộc tổ tiên trong bữa cơm sum vầy ngày Tết.

Sự oai phong và kiêu hãnh của gà trống tượng trưng cho đức tính võ đạo: khi kiếm được thức ăn, gà gọi bầy thể hiện lòng nhân; tiếng gáy đúng giờ như biểu tượng cho sự tín nghĩa. Tặng gà trống cho cha mẹ là thể hiện lòng hiếu kính, xác nhận họ luôn là chỗ dựa vững chắc. Đối với chàng rể, đây còn là lời cam kết làm người chồng đứng đắn, xứng đáng được tin tưởng. Dù ngày nay ít tặng gà thật, nhưng tranh gà trống vẫn là biểu tượng thay thế sống động và ý nghĩa.

Múa lân sư rồng là nghệ thuật truyền thống xuất hiện rộn ràng trong các dịp lễ hội lớn như Tết Nguyên tiêu, Trung thu và Tết Nguyên đán. Trong văn hóa Á Đông, lân được xem như linh vật biểu tượng cho sự thịnh vượng, may mắn, hạnh phúc và sự thuận lợi trong cuộc sống.

Truyền thuyết kể rằng lân là một trong tứ linh "Lân - Long - Quy - Phụng", mang linh khí cao quý. Múa lân, gọi đầy đủ là múa lân - sư - rồng, bắt nguồn từ vùng Quảng Đông, Trung Quốc. Theo tín ngưỡng, lân xuất hiện trong nhà sẽ xua tan vận rủi, mở đầu cho một năm mới an khang, thịnh vượng. Chính vì vậy, múa lân là hoạt động không thể thiếu trong những ngày lễ Tết, mang theo niềm vui và hy vọng mới.

Màu đỏ vẫn luôn là sắc màu chủ đạo trong ngày Tết, tượng trưng cho sự may mắn và thịnh vượng. Khắp mọi nơi đều ngập tràn sắc đỏ: từ câu đối, bao lì xì, ruột quả dưa hấu đến hạt dưa đỏ rực, cùng những quyển lịch mang gam màu rực rỡ. Người Việt còn yêu thích bài trí các loại hoa ánh đỏ như hoa hồng, mãn đình hồng hay đào, làm không gian Tết thêm phần ấm áp và tươi vui.

Ngày trước, khi pháo nổ vẫn được phép vang vọng, sắc đỏ của xác pháo phủ khắp đường phố từ giao thừa kéo dài đến tận sáng mồng một, tạo nên khung cảnh rộn ràng không thể nào quên. Việc chọn trang phục đỏ trong dịp Tết cũng trở thành truyền thống được nhiều người trân trọng và giữ gìn qua năm tháng.

Chợ Tết là nét văn hóa đặc sắc gắn bó sâu sắc với đời sống người Việt, là nơi hội tụ những nhộn nhịp cuối năm khi mọi người tất bật chuẩn bị nhà cửa, dâng lễ cúng tổ tiên, và hoàn tất những công việc cuối cùng trước thềm năm mới.

Chợ không chỉ đơn thuần là nơi mua sắm mà còn là không gian giao hòa của tiếng cười, niềm vui đoàn tụ và những cuộc trò chuyện thân tình. Những phiên chợ Tết thường trải rộng trên một khu vực lớn với đa dạng sản vật, từ món ngon truyền thống đến những món quà biếu tặng ý nghĩa, tạo nên không khí lễ hội rộn rã giữa lòng phố phường.

Ngày xưa, chợ Tết là nơi mua lá dong, thịt mỡ, hành hoa để gói bánh chưng, bánh dày; ngày nay, chợ còn là điểm đến cho những ai muốn chọn hoa kiểng, trái cây may mắn như dưa hấu, và các loại quà Tết độc đáo, vừa giữ gìn truyền thống vừa thỏa mãn nhu cầu hiện đại.

Mâm ngũ quả là biểu tượng tinh tế của sự hòa quyện giữa thiên nhiên và tâm linh, được bài trí công phu trên bàn thờ gia tiên mỗi dịp Tết. Tên gọi "ngũ quả" phản ánh sự hiện diện của năm loại quả tượng trưng cho ngũ hành - nền tảng tạo nên vạn vật. Mỗi vùng miền có cách lựa chọn và sắp đặt riêng, tạo nên nét đặc sắc và ý nghĩa riêng biệt, thể hiện lòng thành kính và kỳ vọng an khang thịnh vượng cho năm mới.

Ở miền Nam, mâm ngũ quả thường kết hợp năm loại trái như mãng cầu, sung, dừa, đu đủ, xoài nhằm cầu mong sự sung túc, đủ đầy. Thêm vào đó, quả thơm tượng trưng cho sự sinh sôi nảy nở, hay dưa hấu xanh vỏ đỏ lòng là lời cầu chúc may mắn trọn vẹn. Trong khi đó, miền Bắc ưa chuộng chuối, lê... còn miền Nam tránh những loại quả có phát âm mang ý nghĩa không tốt như chuối, cam, quýt hay lê để giữ trọn vẹn niềm vui trong năm mới.

Khi xuân về, dù đi xa đến đâu, người Việt vẫn luôn dành chỗ trang trọng cho bánh chưng, bánh giầy trong mâm cỗ Tết truyền thống. Đây không chỉ là món ăn mà còn là biểu tượng sâu sắc của truyền thống "uống nước nhớ nguồn" và là linh hồn của ngày Tết cổ truyền. Bánh chưng, bánh giầy thể hiện sự kết tinh của đất trời và văn hóa nông nghiệp lúa nước, góp phần làm nên nét đẹp ẩm thực độc đáo và đậm đà bản sắc dân tộc Việt Nam trong mắt bạn bè quốc tế.

Chiếc bánh chưng vuông vức được gói ghém từ lá dong, gạo nếp, đậu xanh, thịt heo và hành – những nguyên liệu mộc mạc nhưng đầy ý nghĩa, tượng trưng cho sự biết ơn trời đất với mùa màng bội thu, mang lại cuộc sống no đủ. Bánh giầy tròn trịa như trời đất hài hòa, cùng bánh chưng tạo nên cặp đôi biểu tượng trong tín ngưỡng người Việt. Hơn thế nữa, bánh chưng còn là lời tri ân của con cháu dành cho tổ tiên và cha mẹ, trở thành món quà Tết ý nghĩa được trao gửi tình thân và lòng hiếu thảo.

Lì xì đầu năm là một phong tục truyền thống lâu đời, gắn liền với nhiều truyền thuyết kỳ bí. Chuyện kể rằng xưa kia, vùng Đông Hải từng bị yêu quái quấy nhiễu trẻ nhỏ khi các vị thần tiên phải rời hạ giới về trời vào đêm giao thừa. Tám vị tiên hóa thành những đồng tiền đặt bên cạnh các bé, giúp xua đuổi tà ma và bảo vệ sức khỏe cho trẻ. Từ đó, người dân lấy phong bao đỏ đựng tiền lì xì để mang lại may mắn và bình an cho con trẻ vào đầu năm mới.

Phong bao lì xì không chỉ đơn thuần là vật chứa tiền, mà còn chứa đựng những giá trị tinh thần sâu sắc. Chiếc phong bao màu đỏ tượng trưng cho sự may mắn, tài lộc và thịnh vượng, đồng thời mang ý nghĩa kín đáo, tránh sự ganh đua hơn thua không cần thiết. Vào mỗi sáng mùng Một, trong không khí rộn ràng của ngày đầu năm, người lớn trao lì xì như lời chúc phúc tràn đầy sức khỏe, hạnh phúc và thịnh vượng cho người thân yêu của mình.