Top 10 món ăn truyền thống đậm đà bản sắc trong mâm cỗ Tết của người Mường

Mỗi dịp Tết đến, người Mường ở Thanh Sơn lại tất bật chuẩn bị đón xuân với hy vọng về một năm mới an lành, no đủ. Trong đó, bánh nẳng – loại bánh truyền thống mang đậm hồn quê – luôn hiện diện trên mâm cỗ, như một lời tri ân tổ tiên. Bánh còn được biết đến với tên gọi bánh tro hay bánh gio, là món ăn dân dã đã đi sâu vào đời sống văn hóa của đồng bào.

Việc làm bánh nẳng đòi hỏi sự kỳ công, nhất là khâu chế nước nẳng – yếu tố then chốt tạo nên độ dẻo thơm và sắc bánh đặc trưng. Bánh được làm từ gạo nếp kết hợp với nước nẳng, mang lại vị thanh mát, dễ tiêu và còn có tác dụng giải rượu. Khi thưởng thức, thực khách sẽ cảm nhận được dư vị ngọt lành, tinh túy của thiên nhiên đất trời và tình cảm nồng hậu của người Mường gửi gắm trong từng chiếc bánh. Ai đã một lần nếm thử bánh nẳng ở Thanh Sơn chắc hẳn sẽ mang theo nỗi nhớ khôn nguôi về một miền quê bình dị, chân thành.

Ẩm thực ngày Tết của người Mường là sự kết tinh của những món ăn bình dị, gắn liền với thiên nhiên hoang sơ. Một trong những món ăn đậm đà hương vị núi rừng ấy chính là thịt gà đồi nấu măng chua – món không thể thiếu trong mâm cỗ đầu xuân. Trong cái se lạnh đầu năm, vị chua dịu nhẹ từ măng lên men tự nhiên, hòa quyện với thịt gà thả vườn mềm ngọt tạo nên món ăn khiến ai đã thưởng thức đều khó quên. Măng chua được muối từ những củ măng tre non hái từ rừng, ngâm với nước suối mát lành, tạo nên hương vị rất riêng, mang đậm dấu ấn văn hóa ẩm thực lâu đời của người Mường.

Để có món thịt gà đồi nấu măng chua thơm ngon đúng điệu, người Mường chọn gà ta thả đồi từ 0,8 – 1 kg, làm sạch, chặt nhỏ rồi ướp cùng măng chua đã muối kỹ và các loại gia vị truyền thống. Sau khi để thấm khoảng 30 phút, món ăn được nấu trên bếp củi trong 1 – 2 giờ cho đến khi thịt và măng mềm nhừ. Trước khi bắc ra, người ta rắc thêm hạt dổi nướng giã nhỏ, tăng thêm mùi thơm đặc trưng. Món ăn là sự hòa quyện tinh tế giữa cái chua thanh, cái ngọt béo và chút cay nồng từ gia vị núi rừng, thể hiện trọn vẹn nét ẩm thực độc đáo của người Mường.

Khi mùa xuân trở mình trên núi rừng với sắc xanh biêng biếc của lộc non, sắc trắng tinh khôi của hoa xoan trải khắp sườn đồi cũng là lúc người Mường vùng cao xứ Thanh bắt đầu mùa săn trứng kiến – một món quà quý giá từ thiên nhiên. Trong những ngày đầu năm, xôi trứng kiến là món ăn không thể thiếu trên mâm cỗ Tết, không chỉ bởi hương vị độc đáo mà còn bởi sự kết tinh của bàn tay khéo léo và tình cảm gắn bó của người Mường với núi rừng.

Việc lấy trứng kiến không hề đơn giản, đòi hỏi sự gan dạ và bền bỉ của những người đàn ông trong bản, bởi tổ kiến thường nằm trên cao và địa hình hiểm trở. Sau khi thu được trứng, công đoạn chế biến xôi cũng cầu kỳ không kém. Người Mường đồ xôi bằng chõ gỗ truyền thống, giữ lửa đều tay để từng hạt nếp nương chín thơm dẻo mà không bị ám khói. Trong lúc chờ xôi chín, trứng kiến được xào nhanh tay cùng hành phi và mỡ gà cho đến khi vừa chín tới, rồi được bọc trong lá chuối để giữ ấm và giữ hương thơm.

Thưởng thức xôi trứng kiến đúng điệu là khi xôi còn nóng hổi, dùng tay nhón từng nhúm xôi đưa lên miệng, để từng hạt nếp quyện cùng trứng kiến vỡ tan, bung ra hương thơm dịu nhẹ, vị béo bùi, cay cay, đọng lại dư vị sâu lắng của núi rừng. Một trải nghiệm ẩm thực độc đáo mà chỉ người Mường mới có thể gìn giữ và truyền lại qua bao thế hệ.

Trên mâm cỗ Tết của đồng bào Mường, thịt lợn mán quay vàng ruộm là món ăn không thể thiếu, là biểu tượng cho sự sung túc, đủ đầy trong năm mới. Lợn mán được làm sạch và quay nguyên con trên than hồng, lớp da chín giòn, vàng óng quyện cùng hương thơm béo ngậy khiến ai đi ngang qua cũng không thể cưỡng lại được. Khi mâm lễ được dâng lên tổ tiên, người Mường thường giữ nguyên cả con lợn quay, thể hiện lòng thành kính và mong ước một năm mới an khang, thịnh vượng.

Sau lễ cúng, đến phần hạ lễ, người lớn tuổi – những bậc cao niên am hiểu lễ nghi – sẽ cẩn trọng xẻ từng miếng thịt, dâng mời bà con, khách quý. Có nơi, người Mường thái thịt sẵn, sắp từng phần cẩn thận lên mâm, sao cho mỗi bộ phận của con lợn đều có mặt đầy đủ. Từng miếng thịt được xếp đúng vị trí, đúng hướng lá, đúng phép tắc, thể hiện sự chỉnh chu và trân trọng trong văn hóa mâm cỗ của người Mường.

Người Mường tin rằng, nếu lễ vật không đầy đủ – thiếu đi một phần của con lợn – thì tổ tiên sẽ không nhận lễ, khiến may mắn khó trọn vẹn. Vì vậy, món thịt lợn mán quay không chỉ đơn thuần là món ăn ngon mà còn là linh hồn tâm linh trong ngày Tết của người Mường, mang theo cả những niềm tin và ước vọng an lành cho gia đình trong năm mới.

Khi nhắc đến những món ăn đậm đà bản sắc trong dịp Tết cổ truyền của người Mường, thịt chua luôn là cái tên gây thương nhớ. Mỗi dân tộc đều có cách chế biến riêng, nhưng với người Mường – đặc biệt là vùng Phú Hà – món thịt chua lại là sự kết tinh độc đáo giữa vị chua tự nhiên của thịt lên men, độ giòn của bì và hương thơm béo ngậy của thính rang, tạo nên một dư vị đặc biệt không thể lẫn vào đâu được.

Để cho ra được mẻ thịt chua đúng điệu, người Mường chọn kỹ từng thớ thịt ba chỉ, mông sấn, vai hay thăn từ giống lợn lửng nuôi thả tự nhiên. Thịt sau khi rửa sạch sẽ được lọc bỏ hết gân, sau đó đem nướng sơ trên chảo gang hoặc than củi, tạo nên lớp ngoài săn chắc, thơm nồng. Đây là công đoạn quan trọng, ảnh hưởng lớn đến hương vị sau cùng của món ăn. Sau đó, thịt được trộn cùng thính rồi cho vào những ống nứa lớn, dưới đáy và trên mặt đều lót lá ổi để giữ độ ẩm và tăng hương thơm tự nhiên. Ống thịt sau khi nén chặt sẽ được nút kín, treo lên hoặc đặt ở nơi thoáng mát, cao ráo để lên men trong vài ngày.

Mỗi lần mở ống, mùi thơm nhẹ dịu của lá ổi quyện cùng hương thịt chua khiến thực khách không khỏi nao lòng. Vị chua nhẹ, giòn sần sật, thoảng hương thính nồng – tất cả tạo nên món ăn mang hồn núi rừng, lưu giữ trong đó cả phong vị Tết xưa của người Mường.

Ẩm thực người Mường là sự kết tinh giữa thiên nhiên và bàn tay tài hoa của con người, mà canh loóng chuối chính là minh chứng sống động. Món ăn dân dã này không chỉ góp mặt trong bữa cơm thường nhật mà còn là món canh không thể thiếu trên mâm cỗ Tết, mang hương vị ấm áp của núi rừng về với mỗi gia đình.

Canh loóng được nấu từ những nguyên liệu gần gũi: thân cây chuối gòng vừa tới độ, xương hoặc chân giò lợn mán, lá lốt, tía tô rừng và không thể thiếu hạt dổi – thứ gia vị đặc trưng của vùng cao. Khi hoàn thiện, bát canh mang một vẻ đẹp bình dị mà cuốn hút với màu trắng thanh khiết của loóng chuối, xanh mướt của lá lốt, tím dịu của tía tô và điểm xuyết sắc đen của hạt dổi giã nhuyễn.

Khi thưởng thức, canh loóng chuối lan tỏa hương vị ngọt lành từ nước xương hầm, sự giòn mát của thân chuối, thoảng mùi thơm dịu từ lá rừng và chút cay nồng tinh tế từ hạt dổi. Một món canh đơn giản nhưng đủ sức khơi gợi bao ký ức, đưa người ta về với nếp nhà ấm cúng giữa chốn đại ngàn.

Bánh uôi – còn được gọi với những cái tên trìu mến như bánh cặp, bánh vợ chồng, bánh đoàn kết – là biểu tượng ẩm thực mang đậm dấu ấn văn hóa của người Mường Hòa Bình. Trong tiếng Mường, bánh có tên là “peẻng uôi” – một món quà quê đầy yêu thương, gắn bó mật thiết với đời sống và tâm thức bao thế hệ nơi miền sơn cước.

Được làm từ gạo nếp nương thơm lừng, bánh uôi không cầu kỳ nhưng đòi hỏi sự tỉ mẩn, kỹ lưỡng trong từng công đoạn. Từ việc chọn gạo nếp thơm, vo sạch, ngâm mềm rồi xay thành bột mịn đến tạo hình bánh đều toát lên vẻ tinh tế. Bánh uôi có hai loại nhân: ngọt và mặn. Nhân ngọt được làm từ đậu xanh hoặc hạt đậu nho nhe – loại hạt đặc trưng chỉ người Mường mới có. Nho nhe được nấu chín, giã nhuyễn, trộn với đường tạo thành lớp nhân bùi ngọt thơm lừng. Nhân mặn lại hấp dẫn bởi sự kết hợp của thịt lợn tẩm ướp gia vị đậm đà, cay nhẹ vị tiêu.

Mỗi chiếc bánh uôi không chỉ là một món ăn đơn thuần mà còn chất chứa trong đó tình cảm, lòng hiếu khách và ước vọng đoàn tụ, sung túc của người Mường mỗi độ xuân về.

Bánh chưng thảo dược, hay còn gọi là bánh chưng đen, là một món ăn truyền thống không thể thiếu của người Mường ở Phú Thọ mỗi dịp Tết đến xuân về. Bánh không chỉ là món ngon đặc sắc mà còn là linh hồn của mâm cỗ Tết, là biểu tượng của lòng thành kính dâng lên tổ tiên và đất trời.

Từ thuở bé, con cháu người Mường đã quen thuộc với hình ảnh bà và mẹ gói bánh chưng bên bếp lửa hồng, truyền lại nếp xưa qua từng lớp lá dong, từng nắm gạo nếp thơm dẻo. Gạo nếp Mỹ Lung được trộn với loại bột đen đặc biệt làm từ lá gùn, lá cầm, lá gai rừng phơi khô, đốt than rồi giã mịn – tạo nên màu bánh chưng đen óng ánh như đất mẹ. Phần nhân là sự hòa quyện của đỗ xanh mịn, thịt mỡ được tẩm ướp với gia vị, chút tiêu thơm cay tạo nên hương vị hài hòa, đậm đà.

Không chỉ hấp dẫn vị giác, bánh chưng thảo dược còn mang lại tác dụng thanh nhiệt nhờ dược tính từ các loại lá rừng, là món ăn chữa lành cả tâm hồn lẫn thể chất, được gìn giữ như một báu vật văn hóa qua bao thế hệ người Mường.

Xôi ngũ sắc là món ăn truyền thống không thể thiếu trong ngày Tết của đồng bào Mường ở Phú Thọ, mang trong mình vẻ đẹp hài hòa giữa thiên nhiên và văn hóa. Năm sắc xôi rực rỡ – đỏ, vàng, xanh, tím, trắng – không chỉ làm say lòng thực khách mà còn tượng trưng cho ngũ hành: kim, mộc, thủy, hỏa, thổ, phản ánh triết lý sống gắn bó chặt chẽ với đất trời của người Mường.

Để tạo ra món xôi vừa đẹp mắt vừa ngon miệng này, người làm phải cẩn trọng trong từng công đoạn, từ khâu chọn loại gạo nếp nương tròn hạt, thơm dẻo, cho đến công phu chiết xuất màu từ các loài cây cỏ, hoa rừng như lá cẩm, hoa vàng nghệ, lá riềng... Mỗi màu sắc là một bí quyết riêng được gìn giữ qua nhiều thế hệ. Sau khi ngâm gạo trong nước màu khoảng 30-40 phút, gạo được vớt ra để ráo, rồi mới đem đồ chín, giữ nguyên độ dẻo và màu sắc óng ánh như thêu dệt bởi thiên nhiên.

Xôi ngũ sắc không chỉ là món ăn, mà là bản hòa ca của núi rừng, là lời chúc phúc sum vầy và thịnh vượng đầu năm mới.

Cơm lam là món ăn đặc trưng, khiến nhiều du khách say mê khi khám phá ẩm thực của người Mường. Từ xưa, trong những chuyến đi rừng, làm nương xa nhà, người Mường thường mang theo gạo nếp để dự phòng. Họ sử dụng ống tre tươi làm “nồi nướng” cho gạo cùng nước, đặt trên than hồng để tạo thành cơm thơm dẻo, giữ lại vị ngọt tự nhiên của gạo. Ngày nay, cơm lam đã trở thành một đặc sản nổi tiếng, không thể thiếu trong mâm cỗ Tết của đồng bào Tây Bắc.

Món cơm này phổ biến ở nhiều dân tộc như Tày, Thái, Nùng, Mường, nhưng cơm lam vùng Mường Động (Kim Bôi, Hòa Bình) được xem là ngon nhất nhờ hạt gạo nếp nương thơm dẻo trứ danh. Điểm đặc biệt của cơm lam Hòa Bình là không dùng thêm hạt lạc hay đậu, mà hòa quyện hương vị béo ngậy của nước cốt dừa cùng với mùi thơm thanh khiết của tre, nứa tươi. Từng ống cơm lam nướng vàng rộm, dậy mùi hấp dẫn chính là tinh hoa ẩm thực núi rừng, mang đến trải nghiệm khó quên cho thực khách.