Top 15 sự thật thú vị về loài cuốn chiếu

Lưng của cuốn chiếu được bảo vệ bởi lớp vỏ cứng gọi là tergites, nhưng phần bụng lại khá mềm và dễ bị tổn thương. Do không nhanh nhẹn và thiếu khả năng tấn công, cuốn chiếu không thể thoát khỏi những kẻ săn mồi nhanh nhạy. Thay vào đó, khi cảm nhận được nguy hiểm, chúng cuộn cơ thể lại thành một hình xoắn ốc chặt để bảo vệ phần bụng yếu ớt phía trong.

Với tốc độ di chuyển chậm và thiếu khả năng tự vệ mạnh mẽ như cắn hoặc đốt, cuốn chiếu chủ yếu sử dụng cách cuộn mình lại thành hình xoắn ốc, để lớp vỏ cứng trên lưng che chắn phần cơ thể dễ tổn thương. Dù không có khả năng cắn, nhiều loài cuốn chiếu có thể tiết ra các chất hóa học có mùi độc hại để đuổi kẻ thù.

Những chất này có thể gây bỏng, làm đau hoặc thậm chí gây đổi màu da tạm thời của đối phương. Các loài cuốn chiếu lớn vùng nhiệt đới còn có thể phóng các hợp chất độc vào mắt kẻ thù để tự vệ.

Nhiều loài cuốn chiếu có khả năng tiết ra chất độc hoặc khí hydro xyanua từ các tuyến tiết mùi thơm dọc hai bên cơ thể, qua các lỗ nhỏ li ti. Những chất này có khả năng ăn mòn và gây hại cho lớp vỏ của kiến và các loài côn trùng săn mồi khác, đồng thời có thể gây bỏng da và mắt của những kẻ săn mồi lớn hơn.

Đặc biệt, khỉ Capuchin đã được ghi nhận sử dụng cuốn chiếu như một phương thức bảo vệ tự nhiên, bằng cách chà xát chúng lên cơ thể để lớp chất độc của cuốn chiếu giúp ngăn ngừa muỗi đốt. Một số loài cuốn chiếu như Polyxenus fasciculatus còn phát triển lông cứng để chống lại các loài kiến.

Đối với con người, nọc độc của cuốn chiếu thường không nguy hiểm và chỉ gây những tác dụng phụ nhẹ như mất màu da. Tuy nhiên, một số loài có nọc độc mạnh hơn có thể gây đau nhức, sưng tấy, ban đỏ, rộp da, eczema hoặc nứt da. Nếu chất độc dính vào mắt, có thể gây đau mắt hoặc các vấn đề nghiêm trọng hơn như viêm kết mạc và viêm giác mạc. Sơ cứu nhanh chóng bằng cách rửa sạch vùng bị nhiễm độc và giảm nhẹ tác động có thể giúp giảm nguy cơ tổn thương thêm.

Đối với loài cuốn chiếu, cuộc tán tỉnh giữa con đực và con cái có thể trở thành một thử thách khá cam go. Thường thì, con cái lại coi những cử chỉ tán tỉnh của con đực là một mối đe dọa, và ngay lập tức cuộn tròn lại để bảo vệ mình, ngăn không cho con đực tiếp cận. Vậy con đực sẽ làm gì để thuyết phục cô ấy? Anh ta sẽ cần một chiến lược để làm cô ấy cảm thấy thư giãn – và không gì khác ngoài sự xoa dịu nhẹ nhàng từ hàng trăm chiếc chân của mình.

Con đực sẽ nhẹ nhàng di chuyển trên lưng con cái, vừa xoa bóp vừa thuyết phục cô ấy thư giãn. Một số loài cuốn chiếu đực có thể phát ra âm thanh inh ỏi để làm dịu đối phương. Còn với những loài khác, chúng sử dụng pheromones để kích thích sự chú ý và tò mò của bạn tình.

Cuốn chiếu đực có thể dễ dàng nhận diện nhờ vào một hoặc hai cặp chân đặc biệt, chúng được biến đổi để thực hiện chức năng giao phối. Những cặp chân này thường xuất hiện ở đoạn cơ thể thứ bảy và có vai trò chuyển tinh dịch vào cơ thể con cái. Một số loài cuốn chiếu chỉ có con cái, hoặc số lượng con đực trong quần thể là rất hiếm.

Khi con cái chấp nhận sự ve vãn từ con đực, con đực sẽ sử dụng những chiếc chân đặc biệt của mình để chuyển tinh trùng cho con cái. Con cái sẽ tiếp nhận tinh trùng vào âm hộ, ngay sau đôi chân thứ hai của mình. Những chiếc chân này thay thế cho các đôi chân bình thường ở đoạn cơ thể thứ 7, đây là cách để phân biệt con đực và con cái.

Mỗi lứa cuốn chiếu có thể đẻ từ 10 đến 300 trứng, tùy thuộc vào loài. Trứng sẽ được thụ tinh ngay khi đẻ, bằng tinh trùng đã được tích trữ trong âm hộ. Sau khi đẻ, một số loài cuốn chiếu để trứng lại trên mặt đất ẩm ướt hay trong các đống phân mục nát, nhưng một số loài lại xây tổ bảo vệ trứng bằng phân khô.

Con cái cuốn chiếu sẽ đào một cái tổ và đặt trứng vào đó. Đôi khi, chúng sẽ sử dụng chính phân của mình để bao quanh trứng, tạo thành một lớp bảo vệ. Một số loài còn có thể dùng đầu để đẩy đất, làm tổ cho trứng. Số lượng trứng có thể lên đến 100 hoặc thậm chí hơn, và sau khoảng một tháng, những con non sẽ xuất hiện từ tổ.

Trong thế giới động vật chân đốt, hầu hết các loài có vòng đời ngắn ngủi, nhưng cuốn chiếu lại là một trường hợp đặc biệt. Loài này có thể sống lâu một cách đáng ngạc nhiên.

Cuốn chiếu sống theo phương châm “chậm mà chắc”, điều này lý giải vì sao chúng không bao giờ tỏ ra vội vàng. Lối sống chậm chạp và có phần nhàm chán giúp chúng tồn tại lâu dài. Nhờ chiến lược tự vệ thụ động và khả năng ngụy trang tuyệt vời, cuốn chiếu có thể sống lâu hơn nhiều loài khác thuộc ngành chân khớp.

Chúng hít thở qua hai cặp lỗ thở nằm trên mỗi đốt cơ thể, với mỗi lỗ thông vào một túi khí nhỏ kết nối với hệ thống khí quản. Tim của cuốn chiếu chạy dọc theo cơ thể, với một động mạch chủ dẫn tới đầu. Cơ quan bài tiết của chúng là hai cặp ống Malpighian, nằm ở phần giữa của hệ tiêu hóa.

Cuốn chiếu thường sống thành đàn tại những nơi ẩm ướt như đống lá mục hay trong các đống cát sỏi, nơi chúng có thể dễ dàng ẩn mình và sinh sống.

Cuốn chiếu được xem là một trong những loài động vật đầu tiên thích nghi và sinh sống trên cạn từ kỷ Silur. Các hóa thạch phát hiện được chứng minh rằng cuốn chiếu là một trong những sinh vật đầu tiên hít thở không khí và dũng cảm di chuyển từ môi trường nước lên mặt đất. Một hóa thạch đặc biệt, Pneumodesmus newmani, tìm thấy ở Siltstone, Scotland, có niên đại lên tới 428 triệu năm, là mẫu hóa thạch cuốn chiếu cổ xưa nhất. Đặc biệt, cơ thể của chúng còn có các lỗ thở (spiracles) – bằng chứng rõ ràng cho khả năng hít thở trên cạn.

Chế độ ăn của loài cuốn chiếu thời kỳ sơ khai chủ yếu là rêu và các thực vật nguyên thủy. Pneumodesmus newmani, loài cuốn chiếu cổ xưa nhất từng được ghi nhận, có chiều dài chỉ 1 cm (0.39 in). Đến kỷ Than đá sớm (340 - 280 triệu năm trước), Arthropleura, với chiều dài lên đến 2,6 mét (8 ft 6 in), đã trở thành loài động vật không xương sống lớn nhất từng tồn tại trên hành tinh của chúng ta.

Đầu của cuốn chiếu sở hữu một cặp cơ quan cảm giác đặc biệt gọi là cơ quan Tömösváry, nằm ngay tại phần đầu và xung quanh râu, tạo thành một vòng bầu dục ở gốc râu. Cơ quan này có thể giúp cuốn chiếu cảm nhận độ ẩm trong môi trường và nhận biết các chất hóa học xung quanh. Mắt của chúng là mắt kép, bao gồm nhiều mắt đơn phẳng xếp thành cụm ở phía trước và hai bên đầu. Tuy nhiên, nhiều loài cuốn chiếu sống trong hang như Causeyella lại không có mắt khi trưởng thành.

Phần đầu của cuốn chiếu có hình dạng tròn ở trên và dẹt ở dưới, dưới đầu còn có hàm nhai lớn. Cơ thể của cuốn chiếu có dạng ống tròn hoặc dẹt, với các tấm chitins bảo vệ ở lưng, hai bên hông và mặt bụng. Những tấm này thường hợp nhất với nhau thành các vòng hình nhẫn, giúp bảo vệ cơ thể khỏi tác động bên ngoài. Tuy không có lớp phủ chống thoát nước dạng sáp, cuốn chiếu vẫn dễ dàng mất nước qua da và cần phải sống trong môi trường ẩm ướt để duy trì sự sống.

Hầu hết các loài cuốn chiếu sinh sống nhờ vào thực vật, chủ yếu là lá cây khô mục và các phần thối rữa khác của thực vật. Tuy nhiên, một số loài cuốn chiếu lại có thói quen ăn tạp hoặc thậm chí săn mồi, ăn các loài chân khớp nhỏ như côn trùng, rết hay giun đất. Một số cuốn chiếu còn sở hữu phần phụ miệng nhọn như kim tiêm, giúp chúng hút dịch từ quả hoặc các nguồn thức ăn khác.

Hệ tiêu hóa của cuốn chiếu có cấu trúc đơn giản, giống như một ống tiêu hóa dài, với hai tuyến nước bọt giúp tiêu hóa thức ăn. Nhiều loài cuốn chiếu sử dụng nước bọt để làm mềm thức ăn trước khi tiêu hóa.

Cuốn chiếu là những động vật ăn vụn hữu cơ, chuyên ăn các lá cây khô mục và phần thối rữa của thực vật. Chúng thường sử dụng nước bọt để làm ẩm thức ăn trước khi nhai bằng hàm cặp. Dù rất có ích trong việc tái chế chất hữu cơ, đôi khi chúng có thể gây hại cho cây trồng, nhất là trong nhà kính, khi ăn các cây con mới nảy mầm. Dấu hiệu của sự phá hại có thể thấy qua vỏ cây non bị bong tróc và các thương tổn không đều ở ngọn cây.

Trong một phát hiện tình cờ, các nhà khoa học đã phát hiện ra hóa thạch của một loài cuốn chiếu cổ đại dài hơn 2,6 mét, sống cách đây khoảng 326 triệu năm.

Hóa thạch thuộc chi cuốn chiếu Arthropleura, tồn tại từ kỷ Than Đá, trước khi khủng long xuất hiện hơn 100 triệu năm. Khi còn sống, loài cuốn chiếu này có chiều dài lên đến 2,63 mét, bề ngang 55 cm và nặng tới 50 kg, trở thành loài không xương sống lớn nhất mọi thời đại, vượt qua cả bọ cạp biển cổ đại.

Hóa thạch này sẽ được trưng bày tại Bảo tàng Sedgwick, Cambridge, Anh vào năm 2022. Đây là mẫu hóa thạch Arthropleura thứ ba được phát hiện, hai mẫu trước đó ở Đức có kích thước nhỏ hơn rất nhiều.

Để đạt được kích thước khổng lồ như vậy, loài cuốn chiếu này cần một chế độ ăn uống đầy đủ dưỡng chất. Vào thời kỳ đó, vùng đất Anh nằm gần xích đạo, nơi các loài động vật không xương sống và lưỡng cư cổ xưa có thể sống dựa vào thực vật phát triển dọc theo các dòng sông và mạch nước.

Các nhà nghiên cứu còn cho rằng hóa thạch có thể là vỏ ngoài của loài cuốn chiếu, đã được thay ra trong quá trình lột xác và chứa đầy cát, giúp bảo quản hóa thạch đến ngày nay.

Cuốn chiếu là loài động vật gây hại phổ biến cho các loại cây trồng, đặc biệt là lan và hoa hồng. Chúng không chỉ làm hại cây mà còn mang theo mùi hôi rất khó chịu, vì vậy việc loại bỏ chúng khỏi không gian sống là điều cần thiết. Dưới đây là những biện pháp hiệu quả giúp bạn phòng ngừa và diệt cuốn chiếu mà không cần sử dụng hóa chất:

• Vệ sinh sân vườn thường xuyên: Sân vườn, ban công, hay các chậu hoa là nơi lý tưởng để cuốn chiếu ẩn náu. Để ngăn ngừa sự xâm nhập của chúng, hãy làm sạch thường xuyên. Cụ thể:
  • Loại bỏ cỏ dại cao, tạo độ khô thoáng cho khu vực vì cuốn chiếu không sống được ở nơi khô ráo
  • Tưới nước vào buổi sáng để tránh cuốn chiếu hoạt động vào ban đêm
• Loại bỏ nơi ẩn nấp của cuốn chiếu: Để cuốn chiếu không quay lại, hãy dọn dẹp những khu vực có lá mục hoặc các vật liệu không cần thiết. Khi không còn nơi trú ẩn, chúng sẽ tự động di chuyển ra khỏi khu vực của bạn.
  • Vật liệu thừa cần được dọn ra khỏi sân vườn và giữ khoảng cách với ngôi nhà để tránh thu hút cuốn chiếu.
  • Loại bỏ chất hữu cơ thối rữa, thức ăn của cuốn chiếu, giúp giảm sự phát triển của chúng.
  • Đảm bảo lớp phủ vườn không dày quá 10 cm và cách xa móng nhà ít nhất 60 cm.
  • Cắt tỉa cây cối vào mùa xuân giúp không khí trong khu vực được lưu thông và khô ráo hơn.
• Quản lý nước mưa: Tránh để nước mưa chảy trực tiếp vào nhà, vì cuốn chiếu thích sống ở những nơi ẩm ướt. Hãy dẫn nước ra xa ngôi nhà để giảm thiểu việc thu hút chúng.
• Bịt kín các khe hở: Kiểm tra các vết nứt trong tường hay móng nhà và sửa chữa ngay để ngăn chặn cuốn chiếu vào trong.
• Sử dụng máy hút bụi: Quét dọn cuốn chiếu khỏi nhà bằng máy hút bụi hoặc chổi quét là một cách đơn giản nhưng hiệu quả.
• Giảm độ ẩm trong nhà: Cuốn chiếu thích môi trường ẩm ướt, vì vậy bạn nên loại bỏ độ ẩm thừa bằng máy hút ẩm.
• Trộn tro vào đất: Để ngăn cuốn chiếu ngoài trời, bạn có thể trộn tro bếp vào đất ẩm quanh nhà. Tro sẽ làm đất khô đi, khiến cuốn chiếu không còn nơi sinh sống và sinh sản.

Cuốn chiếu sở hữu những cơ chế phòng vệ độc đáo, nhưng không phải thông qua cắn hay chích (chúng có thị lực kém, một số loài thậm chí không có mắt và chủ yếu dùng râu để di chuyển). Phản ứng tự vệ đặc trưng của chúng là khi cảm thấy bị đe dọa, cuốn chiếu sẽ cuộn tròn lại và tiết ra một loại hóa chất để xua đuổi kẻ thù. Mặc dù loại hóa chất này có sự khác biệt giữa các loài, nhưng lượng hóa chất tiết ra rất ít và thường không gây hại cho con người. Thú vị hơn, tại một số khu vực nhiệt đới, loài khỉ đã học cách tận dụng hóa chất này để đuổi muỗi.

Ngược lại, rết có thể tấn công bằng những vết cắn với nanh nhỏ, tiết ra chất độc. Tuy nhiên, mặc dù vết cắn của rết có thể gây đau, nhưng chúng không gây hại nghiêm trọng cho con người.

Về đặc điểm chân, rết có xu hướng để chân tỏa rộng, trong khi cuốn chiếu lại có chân chúc xuống dưới. Rết chỉ có một cặp chân ở mỗi đốt cơ thể, trong khi cuốn chiếu có đến hai cặp. Nếu bạn muốn phân biệt giữa chúng mà không cần tiếp xúc gần, Hennen khuyên rằng bạn có thể quan sát hành vi của chúng. Nếu loài sinh vật di chuyển nhanh, đó là rết. Nếu chúng cuộn tròn lại, đó chính là cuốn chiếu.

Cuốn chiếu hiện tại được phân chia thành 15 bộ trong ba phân lớp chính. Phân lớp Penicillata bao gồm khoảng 160 loài, với bộ xương ngoài chưa được calci hóa và cơ thể được bao phủ bởi lớp lông cứng. Các loài cuốn chiếu khác thuộc nhóm Chilognatha theo một định nghĩa nghiêm ngặt hơn.

Phân lớp Pentazonia chứa các loài cuốn chiếu có thân hình ngắn và khi cuộn tròn, chúng giống như những quả bóng nhỏ. Phân lớp Helminthomorpha bao gồm phần lớn các loài cuốn chiếu mà chúng ta biết đến hiện nay.

Những phân nhóm của cuốn chiếu theo thứ tự phân loại học từ cơ bản nhất đến những loài tiến hóa cao nhất gồm:

• Chi cơ sở Eileticus (hóa thạch)
• Phân lớp Penicillata
• Phân lớp Arthropleuridea
• Phân lớp Zosterogrammida
• Phân lớp Pentazonia
• Phân lớp Archipolypoda
• Phân lớp Helminthomorpha

Cuốn chiếu, hay còn được gọi là Thiên túc (milipede), là một loài sinh vật gắn liền với cái tên ‘1000 chân’ theo nghĩa gốc từ tiếng Latin với các từ ‘mille’ (một nghìn) và ‘pes’ (chân). Tuy nhiên, không một loài cuốn chiếu nào sở hữu con số 1000 chân như tên gọi của chúng. Hầu hết các loài cuốn chiếu chỉ có dưới 100 chiếc chân, và loài có số chân nhiều nhất cũng chỉ đạt khoảng 750 chiếc.

Thuộc lớp Chân kép (Diplopoda), cuốn chiếu sở hữu đặc điểm sinh học độc đáo: mỗi đốt cơ thể đều mang hai cặp chân, ngoại trừ đốt đầu tiên sau đầu, không có chân. Điều này giải thích cho cấu trúc cơ thể của chúng, vì mỗi ‘đoạn’ cơ thể thực chất là hai đốt nhập lại. Phần lớn các loài cuốn chiếu có hình dạng cơ thể tròn, giống như ống tuýp, nhưng một số loài lại có thân hình dẹp theo chiều bụng-lưng. Đặc biệt, loài thuộc siêu bộ Sâu đá (Oniscomorpha) có thân ngắn và khi cuộn lại, chúng giống như quả bóng, không khác gì các loài mọt ẩm (Armadillidiidae).

Tên gọi “cuốn chiếu” trong tiếng Việt xuất phát từ tập tính cuộn tròn của chúng, giống như khi người ta cuốn một chiếc chiếu. Ở một số địa phương, người dân còn gọi cuốn chiếu là “con trăm chân”, mặc dù số chân của chúng không bao giờ đạt được con số này.

Nhìn vào hình ảnh của cuốn chiếu, bạn sẽ nhận thấy sự độc đáo trong cấu trúc cơ thể của chúng: mỗi phân đoạn cơ thể đều mang hai cặp chân. Chỉ có đốt đầu tiên không có chân, còn các đốt từ thứ hai đến thứ tư có sự thay đổi trong số lượng chân, nhưng phần lớn các đốt còn lại đều có hai cặp chân đối xứng. Điều này dễ dàng phân biệt cuốn chiếu với rết, loài chỉ có một cặp chân ở mỗi phân đoạn cơ thể.

Khác với rết hay các loài động vật khác có cấu tạo tương tự, cuốn chiếu mang đặc điểm nổi bật: mỗi đốt cơ thể là sự kết hợp của hai đốt, tạo thành một “đốt kép” ngay từ khi còn là phôi thai. Vì thế mà cuốn chiếu thuộc nhóm động vật Chân kép (Diplopoda). Các đốt đầu tiên nằm sau phần đầu không có sự kết hợp này, và đốt đầu tiên không có chân, được gọi là “đốt cổ”. Các đốt từ 2 đến 4 chỉ có một cặp chân mỗi đốt.

Đối với một số loài cuốn chiếu, một số đốt cuối cùng không có chân, và đốt cuối cùng của chúng có một cái trâm đặc trưng, tạo nên sự khác biệt độc đáo trong cấu trúc cơ thể của loài sinh vật này.

Cuốn chiếu trải qua một quá trình biến hóa đặc biệt, không phải là biến thái hoàn toàn mà là sự trưởng thành qua ba giai đoạn: trứng, ấu trùng và trưởng thành. Khi vừa chui ra khỏi trứng, cuốn chiếu non chỉ có ba cặp chân, mỗi cặp chân nằm trên một đoạn cơ thể riêng biệt.

Để trở thành loài cuốn chiếu trưởng thành, ấu trùng phải lột xác qua nhiều lần. Sau mỗi lần lột xác, cơ thể cuốn chiếu không chỉ dài ra mà còn có thêm các cặp chân mới. Quá trình này yêu cầu cuốn chiếu tìm nơi an toàn để trú ẩn, tránh sự tấn công của các động vật săn mồi. Sau mỗi lần lột da, chúng có thể ăn phần vỏ cũ của mình để bổ sung dinh dưỡng.

Trứng cuốn chiếu thường nở trong vài tuần và cuốn chiếu non lúc này sẽ chỉ có ba cặp chân, kèm theo bốn đốt không có chân. Khi trưởng thành, cuốn chiếu sẽ tiếp tục lột xác, số đốt và số chân sẽ tăng lên theo từng giai đoạn phát triển. Một số loài cuốn chiếu chỉ lột xác trong các hang được đào sẵn, tạo thành nơi trú ẩn an toàn trong mùa khô. Tuổi thọ của cuốn chiếu có thể kéo dài từ 1 đến 10 năm tùy vào loài.