Cách chia sẻ và giải thích về chứng tự kỷ cho mọi người

Nắm vững khái niệm cơ bản về chứng tự kỷ. Tự kỷ là một dạng khuyết tật phát triển, thường dẫn đến sự khác biệt trong giao tiếp và kỹ năng xã hội. Đây là sự khác biệt về hệ thần kinh, có thể gây ra những thách thức nhưng cũng mang lại những lợi thế riêng.

Nhận thức rằng người tự kỷ cần được lắng nghe và chia sẻ về chứng tự kỷ. Chính người tự kỷ là những người trải nghiệm sâu sắc nhất những khác biệt và thôi thúc của bản thân. Họ mang đến cái nhìn chân thực và sâu sắc về tác động của chứng tự kỷ, đồng thời cung cấp góc nhìn toàn diện hơn so với các tổ chức do cha mẹ người tự kỷ điều hành.

Hiểu rằng tự kỷ là một dạng rối loạn phổ rộng. Điều này có nghĩa là triệu chứng và biểu hiện của chứng tự kỷ khác nhau ở mỗi người. Không có hai người tự kỷ nào giống nhau hoàn toàn. Một người có thể gặp vấn đề nghiêm trọng về giác quan nhưng lại có kỹ năng xã hội tốt, trong khi người khác có thể ít gặp vấn đề về giác quan nhưng lại gặp khó khăn trong tương tác xã hội cơ bản. Vì vậy, chứng tự kỷ không thể khái quát hóa một cách đơn giản.

• Hãy nhớ điều này khi giải thích về chứng tự kỷ. Nhấn mạnh rằng mỗi người tự kỷ là duy nhất, giống như cách mỗi người bình thường cũng có những đặc điểm riêng biệt.
• Khi mô tả về một người tự kỷ, hãy tập trung vào nhu cầu và đặc điểm cá nhân của họ.

Lưu ý về sự khác biệt trong cách giao tiếp của người tự kỷ. Đối với nhiều người tự kỷ, giao tiếp là một thách thức lớn. Những khó khăn này sẽ được đề cập chi tiết hơn trong Phương pháp 2, nhưng các vấn đề thường gặp bao gồm:

• Giọng nói đều đều, thiếu biểu cảm, với nhịp điệu và âm sắc khác thường.
• Lặp lại các câu hỏi hoặc cụm từ (hiện tượng nhại lời).
• Khó khăn trong việc diễn đạt nhu cầu và mong muốn.
• Chậm xử lý ngôn ngữ nói, không phản ứng nhanh với hướng dẫn, hoặc bối rối khi nghe quá nhiều thông tin cùng lúc.
• Hiểu ngôn ngữ theo nghĩa đen, dễ bối rối với lối nói châm biếm, mỉa mai hoặc các biện pháp tu từ.

Hiểu rằng người tự kỷ tương tác với thế giới theo cách riêng biệt. Khi nói chuyện với người tự kỷ, bạn có thể cảm thấy họ không chú ý đến bạn hoặc không quan tâm đến sự hiện diện của bạn. Tuy nhiên, đừng vội kết luận. Hãy nhớ rằng:

• Nhiều người tự kỷ có thể không nhận thức được hoặc không chú ý đến những người xung quanh, điều này khiến họ khó kết nối.
• Người tự kỷ có thể lắng nghe theo cách khác biệt. Ví dụ, giao tiếp bằng mắt có thể khiến họ khó chịu, và họ cần cử động để tập trung hơn.
• Người tự kỷ có thể chậm xử lý âm thanh hoặc bị phân tâm bởi môi trường xung quanh. Hãy đề nghị họ đến một nơi yên tĩnh hơn và dành thời gian để họ suy nghĩ.
• Trẻ em tự kỷ có thể gặp khó khăn khi chơi cùng bạn bè do không hiểu các quy tắc xã hội phức tạp.

Nhận biết rằng người tự kỷ thường yêu thích sự quy củ và ổn định. Họ có thể tạo ra những thời gian biểu nghiêm ngặt và cảm thấy thoải mái hơn khi mọi thứ diễn ra theo kế hoạch. Điều này xuất phát từ việc họ dễ bị hoảng hốt trước những kích thích bất ngờ. Đặc điểm này sẽ được giải thích chi tiết hơn trong Phương pháp 4. Người tự kỷ thường:

• Tuân thủ nghiêm ngặt thời gian biểu.
• Căng thẳng trước những thay đổi đột ngột (ví dụ như thay đổi lịch học).
• Sử dụng các vật dụng giúp thư giãn để đối phó với căng thẳng.
• Sắp xếp đồ đạc theo trật tự cụ thể (ví dụ như xếp đồ chơi theo màu sắc hoặc kích thước).

Người tự kỷ có thể có những hành vi khác biệt, và điều đó hoàn toàn bình thường. Họ phải đối mặt với những thách thức và áp lực mà người bình thường không trải qua, vì vậy, họ có thể có những biểu hiện xã hội khác lạ. Điều này phụ thuộc vào nhu cầu và khả năng của từng cá nhân.

• Những người có kỹ năng xã hội tốt có thể chỉ hơi vụng về hoặc đôi khi đưa ra nhận xét không phù hợp với ngữ cảnh.
• Một số người tự kỷ có thể gặp khó khăn trong việc tương tác trong các tình huống xã hội thông thường.

Người tự kỷ có thể không giao tiếp bằng mắt. Việc duy trì ánh mắt có thể quá sức đối với họ, vì họ không thể vừa nhìn vào mắt người đối diện vừa tập trung lắng nghe. Hãy giải thích rằng việc nhìn đi chỗ khác không có nghĩa là họ không lắng nghe.

• Đừng bao giờ ép buộc người tự kỷ phải giao tiếp bằng mắt. Điều này có thể khiến họ sợ hãi, làm gián đoạn khả năng giao tiếp và gây ra tình trạng quá tải cảm giác.
• Một số người tự kỷ có thể giao tiếp bằng mắt mà không gặp nhiều khó khăn. Tuy nhiên, điều này phụ thuộc vào từng cá nhân.

Người tự kỷ không phớt lờ người đang nói chuyện với họ. Họ có thể cần cử động hoặc tránh giao tiếp bằng mắt để tập trung. Họ có thể nhìn vào miệng, tay hoặc chân của người đối diện – hoặc thậm chí nhìn ra hướng khác. Việc nổi giận với họ chỉ khiến họ xa cách hơn.

• Do sự khác biệt về cảm giác và khả năng tập trung, người tự kỷ có thể gặp khó khăn trong việc tham gia vào cuộc trò chuyện. Họ không phớt lờ bạn; họ đang cố gắng hết sức để tham gia.
• Hãy hướng dẫn người khác cách giao tiếp rõ ràng với người tự kỷ: đứng gần, gọi tên họ và đảm bảo bạn nằm trong tầm nhìn của họ. Nếu họ không phản ứng, hãy thử lại vì có thể họ chưa chú ý.

Một số người tự kỷ không nói được (không có khả năng ngôn ngữ). Họ có thể giao tiếp thông qua ngôn ngữ ký hiệu, biểu đồ, gõ chữ, cử chỉ hoặc hành vi. Hãy giải thích rằng việc không nói được không có nghĩa là họ không hiểu hoặc không có gì để chia sẻ.

• Nhắc nhở mọi người rằng việc “nói chuyện với giọng điệu trịch thượng” là không phù hợp. Người tự kỷ không nói được cần được đối xử bình đẳng như những người khác.
• Hãy nhắc đến những tấm gương như Amy Sequenzia, một nhà văn và nhà hoạt động tự kỷ, người đã chứng minh rằng sự im lặng không đồng nghĩa với việc thiếu tiếng nói.

Lưu ý rằng người tự kỷ có thể gặp khó khăn trong việc hiểu lối nói châm biếm, hài hước hoặc giọng điệu. Họ thường khó nhận biết các sắc thái cảm xúc, đặc biệt khi biểu cảm khuôn mặt không khớp với giọng nói.

• Để giải thích điều này, hãy liên tưởng đến việc sử dụng biểu tượng cảm xúc trong tin nhắn. Nếu ai đó viết “Ôi tuyệt quá” kèm theo biểu tượng “:-P” (thè lưỡi), bạn sẽ hiểu đó là lời chế nhạo. Người tự kỷ có thể cần thời gian để học cách nhận biết những tín hiệu này.
• Một số người tự kỷ có thể phát triển khả năng hiểu lối nói bóng gió và hài hước, nhưng điều này đòi hỏi sự luyện tập và trải nghiệm.

Giúp mọi người hiểu rằng người tự kỷ có thể thể hiện sự đồng cảm theo cách riêng, nhưng điều đó không có nghĩa là họ thiếu cảm xúc. Họ có thể không nhận ra cảm xúc của bạn hoặc không biết cách phản ứng phù hợp. Hãy giải thích rằng nhiều người tự kỷ bộc lộ sự quan tâm theo cách mà người khác khó nhận biết.

• Khuyến khích mọi người diễn đạt cảm xúc một cách rõ ràng. Ví dụ, thay vì im lặng, hãy nói “Tôi cảm thấy buồn vì bị bố mắng” để người tự kỷ hiểu và phản ứng phù hợp.

Chia sẻ với mọi người về sự đam mê mãnh liệt thường đi kèm với chứng tự kỷ. Nhiều người tự kỷ có niềm yêu thích đặc biệt với một chủ đề và có thể nói về nó hàng giờ.

• Mặc dù điều này có thể khiến người khác cảm thấy khó hiểu, nhưng người tự kỷ không có ý coi thường cảm xúc của người đối diện. Họ đơn giản là không nhận ra rằng người khác có thể không chia sẻ cùng sự quan tâm.
• Một số người tự kỷ lại ngại nói về đam mê của mình vì sợ bất lịch sự. Hãy khuyến khích họ chia sẻ khi được hỏi, vì điều này giúp họ cảm thấy được thấu hiểu và kết nối.

Giải thích rằng người tự kỷ có thể không nhận ra tín hiệu kết thúc cuộc trò chuyện. Nếu bạn muốn chuyển chủ đề hoặc kết thúc cuộc nói chuyện, hãy nói trực tiếp thay vì dùng ngôn ngữ cơ thể.

• Chuẩn bị sẵn một số cách diễn đạt rõ ràng, chẳng hạn như “Mình cần đi vì sắp muộn rồi” hoặc “Mình cảm thấy mệt và cần nghỉ ngơi một chút”. Những câu nói trực tiếp như vậy giúp người tự kỷ hiểu rõ ý định của bạn.

Giúp mọi người hiểu rằng người tự kỷ cũng có những cảm xúc sâu sắc như bất kỳ ai. Người tự kỷ có thể yêu thương, hạnh phúc và đau khổ như tất cả chúng ta. Dù đôi khi họ có vẻ tách biệt, điều đó không có nghĩa là họ vô cảm – thực tế, nhiều người tự kỷ trải nghiệm cảm xúc một cách mãnh liệt và chân thành.

Một số người tự kỷ có thể không thoải mái với việc đụng chạm cơ thể. Điều này xuất phát từ sự nhạy cảm về giác quan. Phản ứng của họ với việc tiếp xúc thể chất có thể khác nhau tùy từng người, vì vậy, luôn hỏi ý kiến trước là điều cần thiết.

• Một số người tự kỷ lại rất thích được ôm ấp, đặc biệt là từ người thân và bạn bè thân thiết.
• Hãy luôn hỏi trước, chẳng hạn như “Bạn có muốn một cái ôm không?” và thực hiện một cách chậm rãi để họ có thể phản ứng. Tránh tiếp cận từ phía sau, vì điều này có thể khiến họ giật mình và hoảng sợ.
• Sở thích này có thể thay đổi tùy ngày. Một người thích ôm hôm nay có thể từ chối vào ngày mai do tình trạng quá tải cảm giác. Đừng xem đây là vấn đề cá nhân.

Giải thích rằng nhiều người tự kỷ rất nhạy cảm với các kích thích giác quan. Ánh sáng chói, tiếng ồn lớn, hoặc thậm chí tiếng đĩa rơi có thể khiến họ đau đớn hoặc hoảng loạn. Hãy nhắc nhở mọi người về sự nhạy cảm này để họ có thể hỗ trợ.

• Hãy hỏi người tự kỷ xem họ cần gì, ví dụ: “Cậu có thấy phòng này quá ồn không? Chúng ta ra ngoài nhé?”
• Không bao giờ trêu chọc sự nhạy cảm của họ, chẳng hạn như đóng sầm cửa để xem phản ứng của họ. Điều này có thể gây quá tải cảm giác, sợ hãi, và được coi là hành vi bắt nạt.

Giúp mọi người hiểu rằng người tự kỷ sẽ dễ dàng đối phó với các kích thích hơn nếu được cảnh báo trước. Người tự kỷ thường xử lý tình huống tốt hơn khi họ biết trước điều gì sắp xảy ra. Hãy khuyến khích mọi người thông báo trước khi thực hiện hành động có thể gây bất ngờ.

• Ví dụ: “Anh sắp mở cửa nhà xe. Nếu em cần ra khỏi phòng hoặc bịt tai, hãy làm ngay nhé.”

Giải thích rằng người tự kỷ có thể có những hành vi đặc biệt, được gọi là hành vi tự kích thích. Những hành vi này giúp họ giữ bình tĩnh, tập trung, giao tiếp và ngăn ngừa cơn hoảng loạn. Mặc dù chúng có vẻ kỳ lạ, nhưng việc ngăn cản những hành vi này là không nên. Một số ví dụ về hành vi tự kích thích bao gồm:

• Đung đưa cơ thể.
• Lặp lại từ ngữ hoặc âm thanh (nhại lời).
• Vẫy tay.
• Búng ngón tay.
• Đập đầu. (Nếu hành vi này trở nên nguy hiểm, hãy tham khảo ý kiến chuyên gia để tìm cách thay thế bằng hành vi an toàn hơn).
• Nhảy nhót và vỗ tay trong niềm vui.

Giải thích rằng hành vi tự kích thích mang lại sự bình tĩnh vì chúng tạo ra các kích thích giác quan có thể dự đoán được. Giống như thói quen hàng ngày, những hành vi này giúp người tự kỷ cảm thấy an toàn và kiểm soát được môi trường xung quanh. Ví dụ, họ có thể nhảy lò cò tại chỗ, nghe đi nghe lại một bài hát, hoặc vẽ đi vẽ lại một bức tranh. Những hành vi lặp lại này là cách họ tìm kiếm sự thoải mái.

• Để giải thích cho người khác, hãy so sánh với thói quen hàng ngày của họ. Ví dụ, một đứa trẻ thường có trình tự chuẩn bị đi học: ăn sáng, đánh răng, mặc quần áo, v.v. Nếu trình tự này bị đảo lộn, trẻ tự kỷ có thể cảm thấy mất phương hướng, trong khi trẻ bình thường ít bị ảnh hưởng hơn.

Đảm bảo rằng trẻ đã sẵn sàng để thảo luận. Hãy thành thật với con, đặc biệt nếu trẻ mắc chứng tự kỷ hoặc đang tò mò về bạn bè tự kỷ. Điều quan trọng là đảm bảo trẻ đủ lớn để hiểu và không bị bối rối. Mỗi đứa trẻ là khác nhau, vì vậy không có độ tuổi cụ thể để bắt đầu cuộc trò chuyện này.

• Nếu con bạn là người tự kỷ, hãy nói chuyện sớm. Trẻ cần hiểu rằng sự khác biệt của mình là bình thường. Bạn có thể giải thích đơn giản: “Con có một khuyết tật gọi là tự kỷ, nghĩa là bộ não của con hoạt động hơi khác, và con có thể cần sự giúp đỡ từ các chuyên gia.”

Giải thích rằng chứng tự kỷ không phải là điều đáng buồn. Hãy cho trẻ biết rằng tự kỷ là một khuyết tật, không phải bệnh tật hay gánh nặng, và việc là người tự kỷ là hoàn toàn bình thường. Với trẻ lớn hơn, bạn có thể giới thiệu khái niệm về sự đa dạng thần kinh và phong trào vì quyền lợi của người khuyết tật.

• Giúp trẻ hiểu rằng sự khác biệt làm nên sự độc đáo của họ. Kể về những điểm mạnh của người tự kỷ: tư duy logic, lòng trắc ẩn, đam mê, sự tập trung, lòng trung thành và mong muốn giúp đỡ người khác.

Hãy khuyến khích và động viên trẻ. Nhấn mạnh rằng chứng tự kỷ khiến trẻ trở nên đặc biệt, nhưng không làm giảm giá trị của trẻ. Con bạn vẫn có thể tham gia đầy đủ các hoạt động ở trường và ở nhà, đồng thời tận hưởng một cuộc sống hạnh phúc và ý nghĩa.

Luôn thể hiện tình yêu thương với trẻ. Hãy thường xuyên nói với trẻ rằng bạn yêu thương và quan tâm đến trẻ như thế nào. Sự hỗ trợ và yêu thương từ gia đình là nền tảng giúp trẻ vượt qua những thách thức và sống một cuộc đời trọn vẹn, dù có khuyết tật hay không.