12 Phân tích xuất sắc nhất về thi phẩm "Bạn đến chơi nhà" - Kiệt tác thơ Nôm Nguyễn Khuyến

Nguyễn Khuyến - bậc thầy thơ Nôm với nghệ danh Tam Nguyên Yên Đổ, đã khéo léo kết tinh vẻ đẹp văn chương giữa sự trau chuốt bác học và chất phác dân dã. "Bạn đến chơi nhà" chính là viên ngọc quý tỏa sáng tình bạn chân thành - chủ đề xuyên suốt trong sáng tác của ông.

Bài thơ dệt nên bức tranh tình bạn đậm sâu qua tình huống tiếp đãi đầy bất ngờ. Câu mở đầu "Đã bấy lâu nay bác tới nhà" với cách xưng hô "bác" thân mật mà kính trọng, cùng cách tính thời gian tỉ mỉ cho thấy nỗi mong chờ khôn nguôi. Nhưng nghịch lý thay, nhà thi sĩ bỗng trở nên trống trải: trẻ vắng nhà không ai chợ búa, ao sâu khó bắt cá, vườn rộng khó bắt gà, đến bầu cà cải cũng chưa kịp thu hoạch.

Đỉnh điểm của sự thiếu thốn là "Đầu trò tiếp khách trầu không có" - thiếu đi nghi thức căn bản nhất. Nhưng phải chăng đây là thử thách tình bạn? Câu kết "Bác đến chơi đây ta với ta" vang lên như khúc ca đồng điệu, nơi hai tâm hồn hòa làm một, vượt lên trên vật chất tầm thường.

Nghệ thuật bài thơ đạt đến độ tinh xảo: xây dựng tình huống éo le, vận dụng ngôn ngữ đời thường (thời, khôn, chửa) cùng hình ảnh quê kiểng mộc mạc. "Ta với ta" ở đây không cô độc mà ấm áp tình tri kỷ. Bài thơ như lời nhắn nhủ sâu sắc: giá trị đích thực của tình bạn nằm ở sự chân thành, vượt xa những nghi thức xã giao thông thường.

Trong kho tàng văn học, tình bạn luôn là mạch nguồn cảm hứng vô tận. Từ mối giao hảo Bá Nha - Tử Kỳ trong khúc cầm ca đồng điệu, đến tình tri kỷ Lý Bạch - Mạnh Hạo Nhiên nơi lầu Hoàng Hạc, tất cả đều khiến hậu thế ngậm ngùi. Văn học Việt Nam cũng lưu danh mối tình bạn đẹp giữa Nguyễn Khuyến và Dương Khuê qua kiệt tác "Bạn đến chơi nhà" - bài thơ hóm hỉnh mà thấm đẫm tình người.

Nguyễn Khuyến, bậc Tam nguyên Yên Đổ, đã gửi gắm vào tác phẩm này tình bạn chân thành vượt lên mọi giá trị vật chất. Câu mở đầu "Đã bấy lâu nay, bác tới nhà" vang lên như tiếng reo vui, nơi đại từ "bác" thân mật mà kính trọng, cùng trạng ngữ thời gian "đã bấy lâu nay" thể hiện nỗi mong nhớ khôn nguôi.

Nhưng nghịch lý thay, sau lời chào nồng nhiệt là chuỗi "không có" đầy hài hước: trẻ vắng nhà không ai chợ búa, ao sâu khó bắt cá, vườn rộng khó đuổi gà, đến bầu cà cải cũng chưa đến kỳ thu hoạch. Đỉnh điểm là "Đầu trò tiếp khách trầu không có" - thiếu đi nghi thức cơ bản nhất. Phải chăng đây là cách thi nhân thử thách tình bạn?

Câu kết "Bác đến chơi đây ta với ta" như nốt nhạc ngân vang của tình tri âm. Chữ "ta" lặp lại hai lần mà chỉ một nghĩa - sự đồng điệu tuyệt đối. Không mâm cao cỗ đầy, không miếng trầu đầu câu chuyện, chỉ có tấm lòng chân thành là đủ làm nên bữa tiệc tinh thần sang trọng nhất.

Bài thơ kết tinh nghệ thuật dân gian qua ngôn ngữ mộc mạc (thời, khôn, chửa), hình ảnh quê kiểng chân chất, cùng lối xây dựng tình huống bất ngờ. "Bạn đến chơi nhà" không chỉ là bức tranh làng quê thu nhỏ, mà còn là tuyên ngôn về giá trị đích thực của tình bạn - thứ tình cảm vượt lên trên mọi vật chất phù phiếm.

Tình bạn - mạch nguồn cảm hứng bất tận trong thi ca, được mỗi thi nhân khắc họa bằng nét riêng độc đáo. Giữa muôn vàn áng thơ về tình bằng hữu, "Bạn đến chơi nhà" của Nguyễn Khuyến tỏa sáng như viên ngọc quý với vẻ đẹp mộc mạc mà sâu lắng, nơi tình bạn chân thành vượt lên mọi thiếu thốn vật chất.

Mở đầu bằng lời reo "Đã bấy lâu nay, bác tới nhà" chứa đựng niềm hân hoan khôn xiết khi sau thời gian dài cách biệt, tri kỷ tìm về. Cách xưng hô "bác" thân mật mà kính trọng cùng nhịp thơ khoan thai gợi nỗi mong chờ da diết. Nhưng đằng sau lời chào nồng hậu ấy là chuỗi "không có" đầy hóm hỉnh: trẻ đi vắng không ai chợ búa, ao sâu khó bắt cá, vườn rộng khó đuổi gà, đến bầu cà cải cũng chưa đến kỳ thu hoạch.

Đặc biệt tinh tế ở chi tiết "Đầu trò tiếp khách trầu không có" - thiếu đi nghi thức căn bản nhất trong văn hóa tiếp khách. Phải chăng đây là cách Nguyễn Khuyến thử thách tình bạn? Câu trả lời nằm ở câu kết đầy minh triết: "Bác đến chơi đây ta với ta". Cụm từ "ta với ta" không còn là nỗi cô đơn như trong thơ Bà Huyện Thanh Quan, mà trở thành khúc ca đồng điệu của hai tâm hồn tri kỷ.

Bài thơ thành công nhờ nghệ thuật xây dựng tình huống bất ngờ, ngôn ngữ giản dị đậm chất dân gian (thời, khôn, chửa), cùng nhịp điệu 4/3 uyển chuyển. Qua đó, Nguyễn Khuyến không chỉ vẽ nên bức tranh làng quê thanh bình mà còn đưa ra triết lý sâu sắc: giá trị đích thực của tình bạn nằm ở sự chân thành, vượt xa những nghi thức vật chất phù phiếm.

Trong kho tàng thơ Nguyễn Khuyến, "Bạn đến chơi nhà" nổi bật như viên ngọc sáng ngời nhất về tình bạn. Bài thơ không chỉ ca ngợi tình bằng hữu chân thành mà còn phản chiếu nhân cách cao đẹp của bậc đại nho giữa thời loạn.

Mở đầu bằng tiếng reo "Đã bấy lâu nay bác tới nhà" chứa đựng niềm vui khôn tả khi tri kỷ tìm về sau thời gian dài cách biệt. Cách xưng hô "bác" thân mật mà kính trọng, cùng trạng ngữ thời gian "đã bấy lâu" gợi nỗi mong chờ khắc khoải. Đặt trong bối cảnh Nguyễn Khuyến cáo quan về ẩn dật, câu thơ càng thêm thấm thía - như lời tâm sự trong "Khóc Dương Khuê": "Muốn đi lại tuổi già thêm nhác/Trước ba năm gặp bác một lần".

Nhưng đằng sau niềm vui ấy là chuỗi "không có" đầy hóm hỉnh: trẻ đi vắng không ai chợ búa, ao sâu khó bắt cá, vườn rộng khó đuổi gà, đến bầu cà cải cũng chưa đến kỳ thu hoạch. Đỉnh điểm là "Đầu trò tiếp khách trầu không có" - thiếu đi nghi thức căn bản nhất. Phải chăng đây là cách Nguyễn Khuyến thử thách tình bạn?

Bài thơ đạt đến đỉnh cao nghệ thuật ở câu kết: "Bác đến chơi đây ta với ta". Cụm từ "ta với ta" không còn là nỗi cô đơn như trong thơ Bà Huyện Thanh Quan, mà là khúc ca đồng điệu của hai tâm hồn tri kỷ. Nguyễn Khuyến tiếp đãi bạn không bằng cao lương mỹ vị, mà bằng chính tấm lòng chân thành - quan niệm tình bạn vượt lên mọi giá trị vật chất tầm thường.

Qua ngòi bút tài hoa, bài thơ đã vẽ nên bức tranh làng quê thanh bình với hình ảnh Nguyễn Khuyến - vị quan thanh liêm chọn cuộc sống ẩn dật giữa "năm gian nhà cỏ thấp le te". Đó không chỉ là tuyên ngôn về tình bạn, mà còn là minh chứng cho nhân cách kẻ sĩ: "Còn tiền, còn bạc, còn đệ tử/Hết cơm, hết gạo, hết ông tôi".

Trong thơ Nguyễn Khuyến, "Bạn đến chơi nhà" như ánh sáng ấm áp giữa những nỗi buồn thời thế. Bài thơ là bản tình ca về tình bạn tri kỷ vượt lên mọi nghi thức tầm thường, nơi cái nghèo vật chất không thể che lấp sự ấm áp của tấm lòng chân thành.

Mở đầu bằng lời chào mộc mạc "Đã bấy lâu nay, bác tới nhà", Nguyễn Khuyến gửi gắm niềm vui khôn tả khi được gặp lại tri âm. Cách xưng hô "bác" vừa thân tình vừa kính trọng, phản chiếu mối quan hệ sâu sắc giữa hai tâm hồn đồng điệu. Trong bối cảnh xã hội "Giàu thời tìm đến, khó thời lui", việc có bạn tìm đến thăm chốn điền viên càng trở nên quý giá.

Nhưng đằng sau lời chào ấy là chuỗi "không có" đầy hóm hỉnh: trẻ vắng nhà không ai chợ búa, ao sâu khó bắt cá, vườn rộng khó đuổi gà, đến bầu cà cải cũng chưa đến kỳ thu hoạch. Đỉnh điểm là "Đầu trò tiếp khách trầu không có" - thiếu đi nghi thức căn bản nhất. Phải chăng đây là cách Nguyễn Khuyến thử thách tình bạn?

Câu kết "Bác đến chơi đây ta với ta" như nốt nhạc ngân vang của tình tri kỷ. Cụm từ "ta với ta" không còn là nỗi cô đơn như trong thơ Bà Huyện Thanh Quan, mà là khúc ca đồng điệu của hai tâm hồn. Nguyễn Khuyến tiếp đãi bạn không bằng cao lương mỹ vị, mà bằng chính tấm lòng chân thành - quan niệm tình bạn vượt lên mọi giá trị vật chất.

Bài thơ không chỉ là bức tranh làng quê thanh bình với hình ảnh Nguyễn Khuyến - vị quan thanh liêm chọn cuộc sống ẩn dật, mà còn là tuyên ngôn về nhân cách: "Còn bạc còn tiền còn đệ tử/Hết cơm hết rượu hết ông tôi". Qua ngòi bút tài hoa, Nguyễn Khuyến đã biến cái nghèo vật chất thành vẻ đẹp tinh thần, nơi tình bạn chân chính tỏa sáng.

Trong kho tàng thi ca, "Bạn đến chơi nhà" của Nguyễn Khuyến nổi bật như một kiệt tác về tình bạn chân chính. Bài thơ mở ra bằng lời chào mộc mạc "Đã bấy lâu nay, bác tới nhà" - tiếng reo vui chân thành khi tri kỷ tìm về sau thời gian dài xa cách. Cách xưng hô "bác" vừa thân tình vừa kính trọng, phản chiếu mối quan hệ sâu sắc giữa hai tâm hồn đồng điệu.

Nhưng đằng sau niềm vui ấy là chuỗi "không có" đầy hóm hỉnh: trẻ đi vắng không ai chợ búa, ao sâu khó bắt cá, vườn rộng khó đuổi gà, đến bầu cà cải cũng chưa đến kỳ thu hoạch. Đỉnh điểm là "Đầu trò tiếp khách trầu không có" - thiếu đi nghi thức căn bản nhất. Phải chăng đây là cách Nguyễn Khuyến thử thách tình bạn?

Câu kết "Bác đến chơi đây ta với ta" như nốt nhạc ngân vang của tình tri kỷ. Cụm từ "ta với ta" không còn là nỗi cô đơn mà là khúc ca đồng điệu của hai tâm hồn. Nguyễn Khuyến tiếp đãi bạn không bằng cao lương mỹ vị, mà bằng chính tấm lòng chân thành - quan niệm tình bạn vượt lên mọi giá trị vật chất.

Bài thơ không chỉ là bức tranh làng quê thanh bình, mà còn là tuyên ngôn về nhân cách: "Còn bạc còn tiền còn đệ tử/Hết cơm hết rượu hết ông tôi". Qua ngòi bút tài hoa, Nguyễn Khuyến đã biến cái nghèo vật chất thành vẻ đẹp tinh thần, nơi tình bạn chân chính tỏa sáng.

"Bạn đến chơi nhà" của Nguyễn Khuyến là dòng sông êm đềm chảy qua miền quê Việt, mang theo tình bạn tri kỷ và triết lý sâu sắc về giá trị đích thực của tình người. Bài thơ không chỉ là lời tâm tình với bạn hiền mà còn là tuyên ngôn nghệ thuật về cái đẹp giản dị.

Mở đầu bằng lời chào mộc mạc "Đã bấy lâu nay bác tới nhà", Nguyễn Khuyến gửi gắm niềm vui khôn tả khi được gặp lại tri âm. Cách xưng hô "bác" vừa thân tình vừa kính trọng, phản chiếu mối quan hệ sâu sắc giữa hai tâm hồn đồng điệu. Nhưng đằng sau niềm vui ấy là chuỗi "không có" đầy hóm hỉnh: trẻ đi vắng không ai chợ búa, ao sâu khó bắt cá, vườn rộng khó đuổi gà, đến bầu cà cải cũng chưa đến kỳ thu hoạch.

Đỉnh điểm là "Đầu trò tiếp khách trầu không có" - thiếu đi nghi thức căn bản nhất. Phải chăng đây là cách Nguyễn Khuyến thử thách tình bạn? Câu kết "Bác đến chơi đây ta với ta" như nốt nhạc ngân vang của tình tri kỷ. Cụm từ "ta với ta" không còn là nỗi cô đơn mà là khúc ca đồng điệu của hai tâm hồn.

Bài thơ thành công nhờ nghệ thuật phối hợp hài hòa giữa thể thơ Đường luật nghiêm ngặt với ngôn ngữ dân dã, tạo nên phong vị riêng. Hình ảnh "vườn rộng rào thưa", "ao sâu nước cả" không chỉ vẽ nên bức tranh quê thanh bình mà còn thể hiện tài năng "bình dân hóa" thơ ca của tác giả. Qua đó, Nguyễn Khuyến đã nâng tình bạn lên tầm triết lý: giá trị đích thực nằm ở sự chân thành, vượt xa những nghi thức vật chất phù phiếm.

"Bạn đến chơi nhà" của Nguyễn Khuyến là bản tình ca bất hủ về tình bạn tri âm, được viết nên từ mối giao hảo sâu sắc giữa thi nhân và Dương Khuê. Bài thơ không chỉ là lời tâm tình với bạn hiền mà còn là tuyên ngôn về giá trị đích thực của tình người.

Mở đầu bằng lời chào mộc mạc "Đã bấy lâu nay bác tới nhà", Nguyễn Khuyến gửi gắm niềm vui khôn tả khi được gặp lại tri âm. Cách xưng hô "bác" vừa thân tình vừa kính trọng, phản chiếu mối quan hệ sâu sắc giữa hai tâm hồn đồng điệu. Nhưng đằng sau niềm vui ấy là chuỗi "không có" đầy hóm hỉnh: trẻ đi vắng không ai chợ búa, ao sâu khó bắt cá, vườn rộng khó đuổi gà, đến bầu cà cải cũng chưa đến kỳ thu hoạch.

Đỉnh điểm là "Đầu trò tiếp khách trầu không có" - thiếu đi nghi thức căn bản nhất. Phải chăng đây là cách Nguyễn Khuyến thử thách tình bạn? Câu kết "Bác đến chơi đây ta với ta" như nốt nhạc ngân vang của tình tri kỷ. Cụm từ "ta với ta" không còn là nỗi cô đơn mà là khúc ca đồng điệu của hai tâm hồn.

Bài thơ thành công nhờ nghệ thuật phối hợp hài hòa giữa thể thơ Đường luật nghiêm ngặt với ngôn ngữ dân dã, tạo nên phong vị riêng. Qua đó, Nguyễn Khuyến đã nâng tình bạn lên tầm triết lý: giá trị đích thực nằm ở sự chân thành, vượt xa những nghi thức vật chất phù phiếm. Đây chính là bài học quý giá về cách đối nhân xử thế mà thi nhân gửi gắm cho hậu thế.

"Bạn đến chơi nhà" của Nguyễn Khuyến là viên ngọc quý trong kho tàng thơ ca Việt Nam, phản ánh tình bạn tri kỷ vượt lên mọi giá trị vật chất. Bài thơ không chỉ là lời tâm tình chân thành mà còn là tuyên ngôn về cách ứng xử giữa người với người.

Mở đầu bằng lời chào mộc mạc "Đã bấy lâu nay bác tới nhà", tác giả gửi gắm niềm vui khôn tả khi được gặp lại tri âm. Cách xưng hô "bác" vừa thân tình vừa kính trọng, phản chiếu mối quan hệ sâu sắc giữa hai tâm hồn đồng điệu. Nhưng đằng sau niềm vui ấy là chuỗi "không có" đầy hóm hỉnh: trẻ đi vắng không ai chợ búa, ao sâu khó bắt cá, vườn rộng khó đuổi gà, đến bầu cà cải cũng chưa đến kỳ thu hoạch.

Đỉnh điểm là "Đầu trò tiếp khách trầu không có" - thiếu đi nghi thức căn bản nhất. Phải chăng đây là cách Nguyễn Khuyến thử thách tình bạn? Câu kết "Bác đến chơi đây ta với ta" như nốt nhạc ngân vang của tình tri kỷ. Cụm từ "ta với ta" không còn là nỗi cô đơn mà là khúc ca đồng điệu của hai tâm hồn.

Bài thơ thành công nhờ nghệ thuật phối hợp hài hòa giữa thể thơ Đường luật nghiêm ngặt với ngôn ngữ dân dã, tạo nên phong vị riêng. Qua đó, Nguyễn Khuyến đã nâng tình bạn lên tầm triết lý: giá trị đích thực nằm ở sự chân thành, vượt xa những nghi thức vật chất phù phiếm. Đây chính là bài học quý giá về cách đối nhân xử thế mà thi nhân gửi gắm cho hậu thế.

"Bạn đến chơi nhà" của Nguyễn Khuyến là bản tình ca bất hủ về tình bạn tri âm, được viết bằng ngôn ngữ giản dị mà sâu lắng. Bài thơ mở đầu bằng lời chào mộc mạc "Đã bấy lâu nay bác tới nhà", chứa đựng niềm vui khôn tả khi tri kỷ tìm về sau thời gian dài xa cách.

Nhưng đằng sau niềm vui ấy là chuỗi "không có" đầy hóm hỉnh: trẻ đi vắng không ai chợ búa, ao sâu khó bắt cá, vườn rộng khó đuổi gà, đến bầu cà cải cũng chưa đến kỳ thu hoạch. Đỉnh điểm là "Đầu trò tiếp khách trầu không có" - thiếu đi nghi thức căn bản nhất. Phải chăng đây là cách Nguyễn Khuyến thử thách tình bạn?

Câu kết "Bác đến chơi đây ta với ta" như nốt nhạc ngân vang của tình tri kỷ. Cụm từ "ta với ta" không còn là nỗi cô đơn mà là khúc ca đồng điệu của hai tâm hồn. Nguyễn Khuyến tiếp đãi bạn không bằng cao lương mỹ vị, mà bằng chính tấm lòng chân thành - quan niệm tình bạn vượt lên mọi giá trị vật chất.

Bài thơ thành công nhờ nghệ thuật phối hợp hài hòa giữa thể thơ Đường luật nghiêm ngặt với ngôn ngữ dân dã, tạo nên phong vị riêng. Qua đó, Nguyễn Khuyến đã nâng tình bạn lên tầm triết lý: giá trị đích thực nằm ở sự chân thành, vượt xa những nghi thức vật chất phù phiếm. Đây chính là bài học quý giá về cách đối nhân xử thế mà thi nhân gửi gắm cho hậu thế.

Thơ Nguyễn Khuyến chẳng có mấy bài vui bởi tâm trạng ông mang nặng nỗi buồn trước tình cảnh đất nước đau thương, trước thói đời éo le, bạc bẽo. Nhất là từ khi cáo quan về sống ẩn dật ở quê nhà thì nỗi buồn ấy trong thơ ông càng sâu, càng đậm. Tuy vậy nhưng bài Bạn đến chơi nhà lại là nốt vui bất chợt làm bừng sáng cái thông minh, dí dỏm vốn có trong tính cách cụ Tam Nguyên.

Ẩn chứa trong bài thơ là một tình bạn già khăng khít, keo sơn, vượt qua mọi ràng buộc của những nghi thức tầm thường. Cái nghèo vật chất không lấn át được tình cảm ấm áp, chân thành. Bài thơ viết theo thể thất ngôn bát cú Đường luật nhưng không theo cấu trúc 4 phần (đề, thực, luận, kết), mỗi phần hai câu như thường thấy.

Ở bài này, Nguyễn Khuyên chỉ sử dụng có một câu làm câu đề, câu thứ hai đã chuyển sang phần thực. Giữa phần thực và phần luận lại không có ranh giới rõ rệt. Hai câu 7 và 8 thì câu 7 gắn với phần luận, chỉ có câu 8 là phần kết. Sự phá cách này tạo nên nét độc đáo trong cấu trúc bài thơ, đồng thời chứng tỏ khả năng sáng tạo của nhà thơ.

Đã bấy lâu nay bác tới nhà. Câu mở đề giản dị, tự nhiên như lời chào hỏi thân tình của hai người bạn thân lâu lắm mới gặp lại nhau. Tuổi già là tuổi người ta thường cảm thấy cô đơn nên khao khát có bạn để chuyện trò, giãi bày tâm sự. Chính vì thế nên khi được bạn đến thăm, nhà thơ thực sự vui mừng.

Ông gọi bạn bằng bác. Cách gọi dân dã, thân tình song cũng rất nể trọng, thể hiện sự gắn bó thân thiết giữa chủ và khách. Câu thơ giống như lời chào quen thuộc hằng ngày ấy sẽ là tiền đề cho sự giãi bày tiếp sau đó: Đã lâu rồi, nay mới có dịp bác quá bộ tới chơi nhà, thật là quý hóa. Vậy mà... thôi thì cứ tình thực mà nói, mong bác hiểu mà vui lòng đại xá cho!

Sau khi Nguyễn Khuyến rũ áo từ quan, về ở chốn quê nghèo chiêm mất đằng chiêm, mùa mất mùa mà vẫn có bạn tìm tới thăm thì hẳn người ấy phải là tri kỉ; bởi thói đời giàu thời tìm đến, khó thời lui. Xúc động thật sự, nhà thơ nhân đó lấy cái giàu có, quý giá của tình bạn để khỏa lấp cái nghèo nàn vật chất trong cuộc sống của mình.

Theo phép xã giao, khi khách đến chơi, trước hết chủ nhà phải có nước có trầu tiếp khách. Bạn thân ở nơi xa tới, lâu ngày mới gặp thì nhất thiết phải mời cơm, mời rượu. Ở chốn phố phường còn có quán xá chứ ở vùng quê Nguyễn Khuyến thì kiếm đâu ra? Cái hay của bài thơ bắt đầu từ ý này: Trẻ thời đi vắng, chợ thời xa.

Nhà thơ phân trần với khách về sự tiếp đãi không thể chu đáo của mình. Vừa mới tay bắt mặt mừng mà lại giãi bày với ý: "Nhà vắng người sai bảo, chợ ở xa, tôi thì già yếu không đi được", liệu có làm mất lòng nhau? Nhưng bạn già chắc sẽ thông cảm vì lí do chủ nhà đưa ra nghe chừng đúng cả. Mọi thứ ở nhà tuy sẵn nhưng ngặt nỗi:

Ao sâu nước cả khôn chài cá,

Vườn rộng rào thưa khó đuổi gà.

Cải chửa ra cây, cà mới nụ,

Bầu vừa rụng rốn, mướp đương hoa.

Hiểu theo bề nổi của chữ nghĩa, nhà thơ muốn thanh minh với bạn: Cá thì nhiều đấy, nhưng ao sâu nước cả. Gà không thiếu nhưng vườn rộng rào thưa. Cải, cà, bầu, mướp thì đang ở độ chửa ra cây, còn mới nụ, vừa rụng rốn, đương hoa. Nghĩa là toàn ở độ dở dang, sắp sửa, chưa dùng được. Vậy là bữa cơm đãi khách với đầy đủ cá thịt hay đạm bạc rau dưa đều không thể có.

Thôi thì ta nói chuyện với nhau bằng điếu thuốc, chén nước, miếng trầu vậy. Nhưng giở đến trầu thì đã hết tự bao giờ: Đầu trò tiếp khách trầu không có, mà xưa nay miếng trầu là đầu câu chuyện. Người đọc như hình dung ra rõ ràng cái sự loay hoay, lúng túng thật dễ thương của vị đại quan xưa, nay đã thành ông già dân dã chốn quê mùa.

Nhưng xét kĩ thì chủ nhà không nghèo, ngược lại, ông là người giàu có. Câu thơ toàn nói đến cái không nhưng lại hàm chứa cái có. Cái nghèo vật chất trong hiện tại được thi vị hóa như là sự giàu có trong tương lai. Có thể những thứ cá, gà, cải, cà, bầu, mướp đều chẳng thiếu và nhà thơ đã tiếp đãi bạn rất chu tất còn nội dung bài thơ chỉ là cách giới thiệu độc đáo của cụ Tam Nguyên với bạn về cuộc sống thanh đạm của mình sau khi từ quan chăng?!

Cách nói của nhà thơ là cố làm ra vẻ giàu có, dư dả nhưng thực ra ông rất nghèo và cái nghèo ấy dễ gì che giấu được! Bạn biết ta nghèo, lại ở một nơi xa xôi hẻo lánh mà vẫn tìm đến thăm ta, điều đó còn gì quý giá bằng! Tuy vậy, ẩn trong lời nói khiêm nhường của Nguyễn Khuyến là sự tự hào về cảnh sống thanh bần của mình. Ta tuy nghèo thật nhưng dễ gì giàu sang đổi được cái nghèo ấy! Trong đoạn thơ trên thấp thoáng nụ cười hóm hỉnh, thâm Thúy của bậc đại nho.

Bác đến chơi đây ta với ta là một câu kết hay, là linh hồn của bài thơ. Ta với ta nghĩa là một tấm lòng đến với một tấm lòng; kẻ tri âm đến với người tri kỉ. Vậy thì tất cả những lễ nghi kia đều là tầm thường, vô nghĩa. Chủ và khách có chung một tình cảm thắm thiết thanh cao, đó là cái quý giá không vật chất nào sánh được. Ba tiếng ta với ta gợi cảm xúc mừng vui, thân mật. Bạn bè xa cách đã lâu, nay vượt đường xa dặm thẳm, vượt cái yếu đuối của tuổi già để đến thăm nhau thì thật là quý hóa!

Đáng quý hơn nữa là bác với tôi, ta cùng lánh đục tìm trong, lui về vui thú điền viên để giữ trọn hai chữ thiên lương. Sự gần gũi, tương đắc về mặt tâm hồn đã gắn bó chủ và khách làm một. Những điều câu nệ, khách khí đã bị xoá nhòa. Chỉ còn lại niềm vui và sự chân thành bao trùm tất cả. Tình bạn ấy đã vượt lên trên những nghi thức tiếp đãi bình thường. Bạn đến chơi nhà không phải vì mâm cao cỗ đầy mà để được gặp nhau; được hàn huyên tâm sự cho thoả nỗi khao khát nhớ mong.

Cậu thơ đã thể hiện cách sử dụng từ ngữ tài tình của Nguyễn Khuyến. Đáng chú ý nhất là cụm từ ta với ta. Đại từ ta trong tiếng Việt vừa chỉ số ít, vừa chỉ số nhiều. Nguyễn Khuyến dùng cả hai nghĩa: Ta với ta tuy hai nhưng là một. Từ với gắn hai từ ta lại. Bạn và nhà thơ ngồi bên nhau thủ thỉ tâm tình, hai người hòa thành một. Quả là không gì có thể đánh đổi được tình bạn Thủy chung giữa hai ta.

Bài thơ Bạn đến chơi nhà là tấm lòng của nhà thơ và cũng là bức tranh phong cảnh nông thôn bình dị tràn đầy sức sống. Khu vườn với luống cà, giàn mướp; mặt ao sóng gợn, tiếng gà xao xác trưa hè... là hiện thân của mảnh hồn quê mộc mạc, đậm đà, sâu lắng. Màu xanh trong của nước ao, màu xanh mơn mởn của vồng cải, màu tím hoa cà, màu vàng tươi hoa mướp... loại nào cũng đang độ tươi non, làm vui mắt và ấm lòng người.

Những sự vật tưởng như tầm thường ấy thực ra có sức an ủi rất lớn đối với một tâm hồn mang nặng nỗi đau đời của nhà thơ. Được đón bạn đến chơi nhà trong khung cảnh rạo rực sức sống ấy, chắc hẳn niềm vui của cụ Tam Nguyên cũng tăng lên gấp bội.

Bài thơ nói về một tình bạn trong sáng, đẹp đẽ. Giọng thơ tự nhiên như lời ăn tiếng nói hằng ngày của người nông dân quê mùa, chất phác, ấy vậy nhưng nó vẫn bộc lộ rõ nét tài hoa của ngòi bút Nguyễn Khuyến trong tả cảnh, tả tình. Cảnh, tình đan xen, hòa hợp, bổ sung cho nhau để tạo nên một bức tránh quê trong sáng, tươi mát và ấm áp tình người.

Từ kho tàng ca dao dân ca đến những áng thơ văn bác học, tình bạn luôn là đề tài thiêng liêng. Nguyễn Khuyến - vị Tam Nguyên Yên Đổ về ẩn cư với nỗi niềm hoài cổ đã gửi gắm vào bài thơ "Bạn đến chơi nhà" những rung cảm chân thành nhất. Bài thơ như bức tranh thủy mặc với nét vẽ giản dị mà thấm đẫm tình người:

"Đã bấy lâu nay, bác tới nhà" - câu mở đầu vang lên như tiếng reo mừng khôn xiết. Cái cách xưng hô "bác" thân tình ấy đã phá tan mọi khoảng cách. Nhưng oái ăm thay, ngay sau niềm vui đoàn tụ là chuỗi những khó khăn chồng chất: trẻ đi vắng, chợ thì xa, ao sâu khó bắt cá, vườn rộng khó đuổi gà. Những sản vật quê nhà - cải, cà, bầu, mướp - đều chưa tới độ thu hoạch. Ngay cả miếng trầu đầu câu chuyện cũng không có.

Thế nhưng, chính trong sự thiếu thốn ấy, tấm lòng chân thành lại tỏa sáng. Câu kết "Bác đến chơi đây, ta với ta" như nốt nhạc ngân vang, xóa nhòa mọi khoảng cách. Cụm từ "ta với ta" vốn xuất hiện trong thơ Bà Huyện Thanh Quan với nỗi cô đơn thăm thẳm, thì ở đây lại ấm áp tình tri kỷ. Hai chữ "ta" ấy quấn quýt bên nhau, như tấm lòng người chủ nhà đang hòa cùng tấm lòng người bạn hiền.

Nguyễn Khuyến đã dùng nghệ thuật liệt kê tài tình: sáu câu thơ dồn dập những "không có", để rồi bùng lên ở hai câu cuối một thứ tình cảm vô giá. Cách nói cường điệu về sự thiếu thốn ấy chính là lối đùa vui đặc trưng của nông thôn Bắc Bộ, qua đó càng tô đậm sự gắn bó giữa hai người bạn. Bài thơ như lời minh chứng hùng hồn: tình bạn chân chính không cần vật chất làm phương tiện, mà chỉ cần sự đồng điệu của tâm hồn.

Đặt trong mạch nguồn văn học, bài thơ gợi nhớ đến tình bạn Lưu Bình - Dương Lễ trong dân gian, hay tình tri kỷ giữa Nguyễn Khuyến với Dương Khuê qua bài "Khóc Dương Khuê". Tất cả đều ngợi ca thứ tình cảm vượt lên trên mọi ràng buộc vật chất tầm thường. Đến hôm nay, bài thơ vẫn nguyên vẹn giá trị như lời nhắn nhủ về cách ứng xử giữa con người với con người trong xã hội hiện đại.