6 góc nhìn đặc sắc về nghệ thuật và triết lý trong từng phân đoạn của thi phẩm "Đất Nước" - Nguyễn Khoa Điềm

"Những người vợ thương chồng hóa núi Vọng Phu nghìn năm trầm mặc
Đôi lứa yêu nhau gửi gắm vào hòn Trống Mái
Dấu ngựa Thánh Gióng in hằn trăm ao đầm lịch sử
Chín mươi chín voi quỳ phục dâng hiến đất Tổ Hùng Vương
Rồng thiêng nằm im thổi hồn vào dòng sông xanh thẳm
Người học trò nghèo điểm tô non Bút, nghiên chầu
Cóc gà quê mùa góp mặt làm nên Hạ Long di sản
Những con người bình dị mang tên Ông Đốc, Bà Đen
Khắp ruộng đồng gò bãi quê hương
Đâu cũng thấp thoáng bóng dáng, khát vọng cha ông
Ôi Đất Nước bốn nghìn năm đi đâu cũng thấy
Những cuộc đời hóa thành sông núi muôn đời..."

Đoạn thơ như bức tranh dân gian sống động, kết tinh từ kho tàng truyền thuyết, cổ tích. Chất liệu văn hóa dân gian được nâng lên tầm nghệ thuật, tạo nên không gian vừa gần gũi vừa linh thiêng. Nghệ thuật sử dụng thể thơ tự do phóng khoáng, kết hợp khéo léo thủ pháp liệt kê, giọng điệu tự sự đầy chất triết luận, ngôn từ giàu sức gợi hình, gợi cảm - tất cả tạo nên phong cách nghệ thuật độc đáo.

Trên nền đề tài quen thuộc, Nguyễn Khoa Điềm đã sáng tạo nên cách cảm nhận mới mẻ về đất nước. Cái nhìn sâu sắc về công lao vô danh của nhân dân trong việc kiến tạo vẻ đẹp văn hóa - địa lý quê hương đã khơi dậy lòng tự hào dân tộc và ý thức trách nhiệm công dân trong mỗi độc giả.

"Em ơi em
Hãy nhìn xuyên suốt
Bốn nghìn năm Đất Nước vọng về
Từng thế hệ tiếp nối không ngừng
Những chàng trai, cô gái cùng trang lứa
Một nắng hai sương
Khi giặc đến, người ra trận tiền phương
Người ở lại chăm con, giữ nếp nhà
Khi Tổ quốc lâm nguy, cả đàn bà cũng cầm gươm
Bao anh hùng được lưu danh sử sách
Bao anh hùng vô danh ta chẳng biết mặt
Có biết bao thế hệ thanh xuân
Suốt bốn ngàn năm dựng xây
Họ sống chết âm thầm
Mà làm nên Đất Nước hôm nay
Họ trao ta hạt lúa vàng
Truyền ngọn lửa ấm từ bếp nhà ra
Dạy ta tiếng nói đầu đời
Mang theo địa danh qua mỗi cuộc di dân
Đắp đập ngăn sông cho đời sau hái trái
Giặc ngoài thì đánh giặc ngoài
Giặc trong thì diệt giặc trong"

Bằng ngôn ngữ giản dị mà sâu lắng, giọng thơ vừa tâm tình vừa triết lý, tác giả đã khắc họa chân dung tinh thần của nhân dân qua những hình ảnh đầy ám ảnh. Chất liệu dân gian được nâng lên thành tư tưởng lớn: Đất Nước được tạo nên từ máu xương, mồ hôi và cả những hy sinh thầm lặng của bao thế hệ. Đoạn thơ như bản hùng ca về sức mạnh tiềm tàng của nhân dân - những người làm nên lịch sử, giữ gìn văn hóa và bảo vệ chủ quyền dân tộc.

Qua đoạn thơ, Nguyễn Khoa Điềm không chỉ bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc mà còn nhắn gửi đến thế hệ hôm nay phải gìn giữ và phát huy những giá trị mà cha ông đã dày công vun đắp.

"Để Đất Nước này mãi là Đất Nước Nhân dân
Đất Nước của ca dao thuở nào, của huyền thoại ngàn xưa
Dạy ta yêu thương từ tấm bé
Trân quý những giọt mồ hôi rơi trên cánh đồng vàng
Biết ươm mầm tre chờ ngày thành vũ khí
Đi trả nợ nước không ngại tháng năm dài
Ôi những dòng sông mang phù sa từ ngàn đời
Khi về với Đất Nước hóa câu ca dao mới
Người vượt thác hát lên điệu hò khoan
Thêu nên trăm vẻ đẹp trên dòng sông quê"

Đoạn thơ như bản giao hưởng của văn hóa dân gian, nơi ca dao và thần thoại được tái hiện qua lăng kính hiện đại. Nghệ thuật điệp từ "Đất Nước" viết hoa cùng giọng thơ vừa trữ tình vừa chính luận đã nâng tầm tư tưởng, biến những triết lý sâu xa thành giai điệu ngọt ngào thấm vào tâm hồn. Cách vận dụng sáng tạo chất liệu dân gian không chỉ làm sống dậy vẻ đẹp văn hóa truyền thống mà còn khẳng định tư tưởng cốt lõi: Đất Nước được làm nên từ tâm hồn, trí tuệ và bàn tay của nhân dân.

"Khi ta chào đời, Đất Nước đã hiện hữu
Đất Nước ẩn trong câu chuyện cổ mẹ kể
Khởi nguyên từ miếng trầu bà nhai mỗi sớm
Lớn lên cùng bàn tay trồng tre chống giặc
Trong búi tóc mẹ bới sau đầu
Trong tình nghĩa vợ chồng 'gừng cay muối mặn'
Trong những xà cột đặt tên nhà
Trong hạt gạo một nắng hai sương xay giã
Đất Nước sinh ra từ thuở ấy..."

Đoạn thơ như bản hòa ca của văn hóa dân gian, nơi Nguyễn Khoa Điềm đã khéo léo dệt nên hình tượng Đất Nước từ những chất liệu bình dị nhất. Nghệ thuật điệp cấu trúc "Đất Nước có từ..." tạo nhịp điệu uyển chuyển, gợi quá trình hình thành đất nước trong chiều sâu văn hóa. Chất liệu dân gian từ truyện cổ, thành ngữ, phong tục được nâng lên thành tư tưởng nghệ thuật, thể hiện qua thể thơ tự do phóng khoáng, ngôn từ giản dị mà sâu lắng. Sự kết hợp hài hòa giữa chất trữ tình đằm thắm và tư duy triết luận sắc sảo đã tạo nên vẻ đẹp độc đáo, khiến hình tượng Đất Nước hiện lên vừa gần gũi thân thương, vừa thiêng liêng sâu sắc.

"Đất là nơi anh cắp sách tới trường
Nước là dòng em thả mình tắm mát
Đất Nước chốn hò hẹn đôi ta
Nơi em làm rơi chiếc khăn thương nhớ
Đất là 'chim phượng hoàng về núi bạc'
Nước là 'cá ngư ông lượn biển khơi'
Thời gian trải dài vô tận
Không gian mở rộng vô cùng
Đất Nước nơi sum họp dân mình
Đất là chốn Chim về
Nước là nơi Rồng ngự
Lạc Long Quân - Âu Cơ thuở trước
Sin h đồng bào trong bọc trứng vàng
Những người đã khuất núi
Những người đương thời
Yêu thương nối tiếp nòi giống
Gánh vác di sản tiền nhân
Trao truyền cho thế hệ mai sau
Dù ở đâu làm gì
Cũng nghiêng mình nhớ ngày giỗ Tổ"

Đoạn thơ như bức tranh đa sắc về Đất Nước, nơi Nguyễn Khoa Điềm đã sử dụng nghệ thuật điệp cấu trúc tài tình để dệt nên hình tượng đất nước từ những gì bình dị nhất. Thể thơ tự do phóng khoáng với nhịp điệu linh hoạt, kết hợp nhuần nhuyễn giữa chất trữ tình sâu lắng và tư duy triết luận sắc bén. Những hình ảnh dân gian được nâng lên thành biểu tượng nghệ thuật, tạo nên không gian vừa cụ thể vừa khái quát, vừa hiện thực vừa huyền thoại. Đoạn thơ không chỉ khơi dậy tình yêu quê hương mà còn đánh thức ý thức về cội nguồn, về trách nhiệm gìn giữ di sản cha ông trong mỗi con người.

"Trong anh và em hôm nay
Đều chứa một phần Đất Nước
Khi đôi ta nắm tay nhau
Đất Nước hòa quyện nồng nàn
Khi ta cùng nắm tay mọi người
Đất Nước trọn vẹn, bao la
Mai này con chúng ta khôn lớn
Sẽ mang Đất Nước đi xa
Tới những chân trời mơ ước
Em ơi, Đất Nước là máu thịt chúng mình
Phải biết yêu thương gìn giữ
Phải biết hóa thân thành hình hài xứ sở
Để làm nên Đất Nước trường tồn..."

Đoạn thơ như lời tâm tình thấm thía về mối quan hệ máu thịt giữa con người và đất nước. Nghệ thuật sử dụng thể thơ tự do với nhịp điệu linh hoạt, kết hợp nhuần nhuyễn giữa chất trữ tình sâu lắng và tư duy triết luận. Các biện pháp điệp từ, điệp cấu trúc tạo nên âm hưởng tha thiết, giọng thơ như lời thủ thỉ mà đầy sức lay động. Hình ảnh thơ giản dị mà chứa đựng tầm vóc tư tưởng lớn: mỗi cá nhân đều là một phần của đất nước, và trách nhiệm gìn giữ, phát triển đất nước thuộc về mỗi thế hệ. Đoạn thơ không chỉ khơi dậy lòng yêu nước mà còn đánh thức ý thức công dân, niềm tin vào tương lai dân tộc.