Khám phá 9 công trình tín ngưỡng thờ Mẫu tiêu biểu nhất tại Việt Nam

Đền Dầm là một ngôi đền linh thiêng, có lịch sử từ thời Trần, đã được các triều đại Trần, Lê, Nguyễn ban sắc phong 28 lần (Trần triều 7 đạo, Lê triều 13 đạo, Nguyễn triều 8 đạo). Đây là một kỷ lục về sắc phong, ngang ngửa với Phủ Tiên Hương – nơi thờ Mẫu Liễu Hạnh tại Phủ Dày (Nam Định). Đền tọa lạc tại thôn Sâm Dương, xã Ninh Sở, huyện Thường Tín, Hà Nội.

Đền Dầm là nơi thờ Mẫu Thoải (quản lý miền sông, nước), một trong ba Mẫu của Tam Tòa Thánh Mẫu theo tín ngưỡng dân gian Việt Nam, bên cạnh Mẫu Thượng Thiên (quản lý miền trời) và Mẫu Thượng Ngàn (quản lý miền núi, rừng).

Truyền thuyết gắn liền với đền kể rằng "Công chúa Hoàng Long vì làm vỡ chén ngọc mà bị đày xuống thủy cung, trở thành con của vua Thủy Tề, nhưng được chàng Liễu Nghị cứu giúp. Để báo đáp, nàng hiện về trong giấc mộng của Trần Hưng Đạo, giúp ông đánh thắng quân xâm lược, sau đó được vua Trần Nhân Tông phong thần và sắc chiếu cho dân chúng đời đời thờ phụng".

Đền Dầm giữ lại kiến trúc cổ kính, không gian rộng rãi, với hồ nước và những cây cổ thụ bao quanh. Các khu vực trong đền bao gồm gian thờ Mẫu Đệ Tam, cung Trần triều thờ Hưng Đạo vương, động Sơn Trang, Lầu Cô và Lầu Cậu. Đặc biệt, Lầu Cô bên hồ có kiến trúc độc đáo với mái lục giác và sáu trụ cột uy nghiêm.

Địa chỉ: Thôn Sâm Dương, xã Ninh Sở, huyện Thường Tín, Hà Nội

Lễ hội: Từ ngày 1 đến 10 tháng 2 Âm lịch hàng năm.

Đền Dâu, một trong những ngôi đền thiêng liêng nổi tiếng tại Ninh Bình, là nơi thờ Mẫu Liễu Hạnh – một trong “Tứ bất tử” của tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Đền được đặt tên “Dâu” gắn liền với những truyền thuyết hấp dẫn, thu hút du khách đến chiêm bái và khám phá vẻ đẹp của nơi này.

Truyền thuyết kể rằng "Công chúa Liễu Hạnh hóa thân thành người con gái, dạy dân làng trồng dâu nuôi tằm và giúp nghĩa quân Tây Sơn đánh đuổi giặc ngoại xâm, chính vì thế đền mang tên Đền Dâu".

Đền Dâu là chứng nhân của ba sự kiện lịch sử lớn:

• Chúa Trịnh Tùng trong cuộc chiến chống quân Tây Sơn, đã qua Đền Dâu vào năm 1592 trên hành trình đánh ra Đông Kinh (Hà Nội).
• Năm 1788, vua Quang Trung đã tập kết hơn 10 vạn quân tại Tam Điệp và dựng hành cung ngay tại Đền Dâu.
• Vào tháng 9 năm 1952, tại Đền Dâu diễn ra Đại hội chi bộ xã Yên Sơn lần thứ III, lãnh đạo nhân dân trong xã đứng lên chống lại cuộc tấn công của thực dân Pháp.

Đền có cấu trúc ba cung rõ ràng: Cung Đệ Tam (ở ngoài), Cung Đệ Nhị (ở giữa) và Cung Đệ Nhất (cuối cùng). Trong đó, Cung Đệ Tam thờ Ngũ Vị Tiên Ông, Cung Đệ Nhị thờ Hội đồng tứ phủ (Thiên phủ, Nhạc phủ, Địa phủ, Thoải phủ), và Cung Đệ Nhất thờ Tam Tòa Thánh Mẫu, với các tượng thờ: Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên (Liễu Hạnh), Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn (Quế Hoa), và Mẫu Đệ Tam Thoải (Ngọc Hoa).

Địa chỉ: Phường Nam Sơn, thành phố Tam Điệp, cách Ninh Bình khoảng 15km về phía Nam.

Lễ hội: Diễn ra từ ngày 15 tháng Giêng đến hết mùng 3 tháng 3 Âm lịch hàng năm.

Đền Bà Chúa Kho, còn được biết đến là Đền thờ Công Chúa Thanh Bình, là một ngôi đền nổi tiếng thu hút hàng ngàn du khách, đặc biệt là các doanh nhân đến cầu tài lộc vào dịp đầu năm. Đền này đông đúc nhất vào các dịp đầu và cuối năm, bởi theo quan niệm dân gian: "đầu năm đi vay, cuối năm đi trả".

Tương truyền, Bà Chúa Kho là người phụ nữ tài ba, quê ở làng Quả Cảm, xinh đẹp và có tài tích trữ lương thực, trông nom kho tàng Quốc gia trong và sau chiến thắng Như Nguyệt (1076) do Lý Thường Kiệt chỉ huy. Bà cũng đã góp công lớn trong việc khai hoang lập thôn tại các vùng như Quả Cảm, Cổ Mễ, Thượng Đồng...

Sau khi bà trở thành hoàng hậu nhà Lý, bà tiếp tục hỗ trợ vua trong việc trị quốc và giữ gìn kho lương. Tại một lần đi phát lương cho dân làng, bà bị kẻ thù ám hại. Để ghi nhận công lao của bà, vua đã phong bà là Phúc Thần. Để tỏ lòng tri ân, người dân Cổ Mễ đã dựng Đền Bà Chúa Kho tại nơi bà trông coi kho thóc trên Núi Kho.

Vào năm 1989, Đền Bà Chúa Kho đã được Nhà nước công nhận là di tích văn hóa cấp Quốc gia, và từ đó, tín ngưỡng cầu tài, cầu lộc tại đền phát triển mạnh mẽ, thu hút nhiều doanh nhân.

Vào thời nhà Lý, Đền Bà Chúa Kho chỉ là một ngôi đền nhỏ trên Núi Kho, nhưng đến thời nhà Lê, đền được trùng tu và mở rộng thành một ngôi đền lớn với cấu trúc bao gồm Cổng Tam Quan, Hậu Cung, sân, đường, tòa tiền tế và cung đệ nhị...

Địa chỉ: Làng Cổ Mễ, phường Vũ Ninh, thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh.

Lễ hội: Diễn ra từ ngày 12 đến 14 tháng Giêng Âm lịch hàng năm, là ngày chính hội của Đền Bà Chúa Kho Bắc Ninh.

Tháp Bà Ponagar là một biểu tượng văn hóa và lịch sử của người Chăm, nổi bật với kiến trúc độc đáo và nghệ thuật điêu khắc tinh xảo, nằm trên đồi Cù Lao, hướng ra biển Đông. Đây từng là trung tâm tín ngưỡng quan trọng của vương quốc Chăm, thờ Nữ thần Po Nagar – Mẹ của người Chăm, cũng là Thiên Y A Na Thánh Mẫu, một trong ba vị nữ thần cai quản ba miền đất nước Việt Nam: Mẫu Liễu Hạnh ở miền Bắc, Thiên Y A Na ở miền Trung và Linh Sơn Thánh Mẫu ở miền Nam.

Truyền thuyết kể rằng Nữ vương Po Nagar, hay Yang Po Nagar, được sinh ra từ mây trời và bọt biển. Bà là người khai sinh ra Trái Đất, đem đến cây cối, gỗ quý, lúa gạo, và dạy cho dân Chăm trồng lúa, chăn nuôi, dệt vải, mang lại cuộc sống thịnh vượng và hạnh phúc cho dân tộc Chăm.

Quần thể Tháp Bà Ponagar được chia thành ba khu vực chính: Khu tháp cổng, Khu tiền đình và Khu đền tháp.

• Khu tháp cổng: Đây là chiếc cổng vòm kiên cố, hòa quyện cùng không gian kiến trúc của khu đền. Tuy qua thời gian bào mòn, phần tháp cổng không còn nguyên vẹn, nhưng những bậc thang đá dẫn lên tầng giữa vẫn là dấu tích ấn tượng của công trình này.
• Khu tiền đình: Bốn hàng cột lớn được xây bằng gạch nung, bao gồm 10 cột lớn ở bên trong và 12 cột nhỏ hình bát giác ở phía ngoài. Đặc biệt, những viên gạch của tháp Chăm rất lớn và được xây dựng mà không dùng chất kết dính, một kỹ thuật độc đáo của người Chăm.
• Khu đền tháp: Bao gồm hai dãy tháp: dãy tháp phía trước có ba tháp, trong đó tháp bà Ponagar là tháp cao nhất. Dãy tháp phía sau từng có ba tháp song song, nhưng hiện chỉ còn lại một tháp duy nhất.

Địa chỉ: 61 đường Hai Tháng Tư, phường Vĩnh Phước, thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa.

Lễ hội: Từ ngày 20 đến 23 tháng 3 Âm lịch hàng năm.

Điện Bà Linh Sơn Thánh Mẫu tọa lạc tại thành phố Tây Ninh, nằm trong quần thể Núi Bà Đen, là một trong những địa điểm linh thiêng, nổi bật trong tâm thức của người dân miền Nam. Đây là nơi thờ cúng Linh Sơn Thánh Mẫu, một trong ba vị nữ thần cai quản ba miền đất nước, cùng với Mẫu Liễu Hạnh ở miền Bắc và Thiên Y A Na ở miền Trung.

Truyền thuyết kể rằng hình tượng Bà Linh Sơn Thánh Mẫu, hay Bà Đen, gắn liền với câu chuyện về Lý Thị Thiên Hương, một thiếu nữ có làn da đen, được vua Bảo Đại ban sắc phong và tôn vinh với danh hiệu “Dực Bảo Trung Hưng Linh Phù Chi Thần” vào năm 1935. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu cho rằng tín ngưỡng này bắt nguồn từ các yếu tố văn hóa Hindu, với những hình tượng nữ thần như Mariamman (Ấn Độ), Kali (Indonesia), và Niềng Khmau (Campuchia), đã nổi tiếng trong khu vực.

Bộ tượng thờ Bà Linh Sơn Thánh Mẫu được đặt trang trọng tại trung tâm chính điện, với các gian thờ nhỏ xung quanh. Đặc biệt, trong các ngôi chùa, tượng của Mẫu thường được thờ cạnh Phật, theo quy tắc “Tiền Phật hậu Thánh”, tượng trưng cho sự hòa hợp giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian.

Địa chỉ: Xã Thạnh Tân, thành phố Tây Ninh, tỉnh Tây Ninh

Lễ hội: Lễ vía Linh Sơn Thánh Mẫu diễn ra từ ngày 4 đến 6 tháng 5 Âm lịch hàng năm

Cô Đôi Thượng Ngàn là một trong những vị Thánh cô nổi tiếng trong tín ngưỡng Tứ Phủ, được biết đến như là con gái của vua Đế Thích và được phong tước Sơn Tinh Công Chúa, nổi danh khắp bốn phương. Đền thờ Cô Đôi hiện nay có mặt tại nhiều nơi, từ Đông Cuông - Tuần Quán đến Nho Quán - Ninh Bình và Cao Phong - Hòa Bình, minh chứng cho sự linh thiêng và ảnh hưởng của Cô.

Cô Đôi Thượng Ngàn là một trong những vị thần linh thiêng của Tứ Phủ Thánh Mẫu, đứng sau Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên và trước Mẫu Thoải Đệ Tam trong hệ thống thờ cúng này.

Sự tích về Cô Đôi Thượng Ngàn: “Cô Đôi là Sơn Tinh Công Chúa, con vua Đế Thích trên Thiên Cung. Sau khi giáng sinh, Cô hóa thân thành con gái của một quan họ Hà, sống ở vùng núi rừng Nho Quan, Ninh Bình. Vẻ đẹp của Cô khiến bao người phải ngưỡng mộ, với làn da trắng, tóc xanh mượt mà, và vẻ ngoài thùy mị. Cô được Mẫu Thượng Ngàn truyền dạy phép màu và giúp đỡ dân làng. Khi về trời, Cô được trao vạn phép, trở thành người dạy dân biết thống nhất ngôn ngữ. Trong lúc thanh nhàn, Cô thường về đền thờ ở Ninh Bình, nơi mà Cô và các tiên nữ cùng ca hát, vui thú trên núi. Cô cũng là thần cai quản kho lộc ở Sơn Lâm Sơn Trang, ban phước cho những người thành tâm và trừng phạt những kẻ thiếu lễ.”

(Theo Bách Khao Toàn Thư)

Địa chỉ: Đền thờ chính của Cô tọa lạc tại Bồng Lai, Văn Phương, Nho Quan, Ninh Bình, nơi mà Cô hạ phàm. Cùng với đó, còn có các đền thờ vọng Cô như Đền Bồng Lai Thượng (Hòa Bình), Đền Cô Đôi (Thanh Hóa), Đền Đôi Cô (Tuyên Quang)...

Phủ Tây Hồ là một điểm đến linh thiêng nổi tiếng tại Hà Nội, nơi gìn giữ tín ngưỡng thờ Mẫu lâu đời. Tọa lạc ở thôn Tây Hồ, xưa kia là một ngôi làng cổ thuộc Kinh thành Thăng Long, nay thuộc phường Quảng An, quận Tây Hồ, Hà Nội, Phủ Tây Hồ nằm trên bán đảo giữa Hồ Tây, cách trung tâm thành phố Hà Nội khoảng 4km về phía Tây.

Phủ thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, được triều Nguyễn phong là “mẫu nghi thiên hạ”, một trong bốn vị “Tứ bất tử” của Việt Nam, cùng với Sơn Tinh, Thánh Gióng, và Chử Đồng Tử.

Phủ Tây Hồ còn là một phần của Tứ Phủ trong tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, một hệ thống thờ cúng gắn liền với bốn miền đất nước:

• Thiên phủ (Mẫu Thượng Thiên) cai quản miền trời,
• Nhạc phủ (Mẫu Thượng Ngàn) cai quản miền núi,
• Thoải phủ (Mẫu Thoải) cai quản miền sông, nước,
• Địa phủ (Mẫu Địa) cai quản miền đất đai.

Phủ Tây Hồ thờ Mẫu Liễu Hạnh, Mẫu Địa phủ, và do đó được gọi là “Phủ”.

Theo truyền thuyết, Chúa Liễu Hạnh là con gái của Ngọc Hoàng, bị đày xuống trần gian sau khi làm vỡ chiếc cốc quý. Cô lang thang khắp nơi, cuối cùng bị vẻ đẹp của Hồ Tây quyến rũ, quyết định dừng chân tại đây để trừ tà, diệt tham, bảo vệ cuộc sống bình yên cho dân làng.

Phủ Tây Hồ bao gồm các hạng mục chính: Phủ chính, Đền Sơn Trang và Lầu Cô, Lầu Cậu.

• Phủ chính có ba gian lễ, đặc biệt ở gian thứ ba là nơi thờ Tam Tòa Thánh Mẫu (Mẫu Thượng Ngàn mặc áo xanh, Mẫu Liễu Hạnh mặc áo đỏ, Mẫu Thoải mặc áo trắng).
• Đền Sơn Trang thờ Mẫu Thượng Ngàn và 12 Cô Sơn Trang.
• Lầu Cô, Lầu Cậu là nơi thờ các hầu cận của Quan trong Phủ.

Phủ Tây Hồ đã được công nhận là Di tích Lịch sử-Văn hóa vào ngày 13 tháng 2 năm 1996.

Địa chỉ: Số 52 phố Đặng Thai Mai, phường Quảng An, quận Tây Hồ, Hà Nội.

Lễ hội: Ngày 3 tháng 3 Âm lịch là ngày giỗ Mẫu Liễu Hạnh, khi người dân tổ chức lễ rước kiệu các Mẫu.

Quần thể di tích Phủ Dầy, hay còn được gọi là Phủ Giày, là một quần thể đền thờ nổi tiếng, bao gồm nhiều ngôi đền nhỏ kết hợp lại với nhau, trong đó Thánh Mẫu Liễu Hạnh - một trong bốn vị “Tứ bất tử” - được tôn thờ hết mực. Cùng với các nhân vật như Tản Viên Sơn Thánh, Phù Đổng Thiên Vương, và Chử Đồng Tử, Thánh Mẫu Liễu Hạnh đã trở thành biểu tượng của lòng tôn kính trong dân gian.

Khu di tích này cũng được coi là “cái nôi” của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, một hệ thống thờ cúng linh thiêng của người Việt, bao gồm ba phủ lớn: Thiên phủ (miền trời), Nhạc phủ (miền rừng núi), và Thoải phủ (miền sông nước). Mỗi phủ được cai quản bởi một vị Thánh Mẫu: Mẫu Thượng Thiên (Mẫu Đệ Nhất) thống trị bầu trời, Mẫu Thượng Ngàn (Mẫu Đệ Nhị) là chúa tể rừng núi, và Mẫu Thoải (Mẫu Đệ Tam) cai quản các vùng sông nước.

Theo truyền thuyết, Công chúa Liễu Hạnh, con gái của Ngọc Hoàng, mang tên Đệ Nhị Quỳnh Hoa công chúa, đã ba lần giáng sinh xuống trần gian. Mỗi lần giáng sinh đều gắn liền với sự hóa thân vào các thế kỷ XV, XVI và XVII, và Thánh Mẫu Liễu Hạnh trở thành biểu tượng của đức hạnh Trung - Trinh - Hiếu - Từ, là mẫu mực về công, dung, ngôn, hạnh trong đời sống.

Quần thể Phủ Dầy sở hữu hơn 20 công trình kiến trúc độc đáo, trong đó ba công trình đặc biệt gắn liền với cuộc đời Thánh Mẫu Liễu Hạnh trong lần giáng sinh thứ hai: Phủ Tiên Hương (phủ chính), Phủ Vân Cát, và Lăng Chúa Liễu.

Địa chỉ: Xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định, cách trung tâm thành phố Nam Định khoảng 15km về phía Tây Nam.

Lễ hội: Hàng năm vào thượng tuần tháng 3 Âm lịch, với chính hội tổ chức vào ngày 3/3.

Đền Mẫu Âu Cơ là một di tích lịch sử đặc biệt, mang trong mình biểu tượng của tinh thần yêu nước và sự đoàn kết dân tộc sâu sắc. Hình ảnh Mẹ Âu Cơ sinh ra trăm con trong bọc trứng đã trở thành một hình ảnh vĩnh cửu, khắc sâu trong tâm hồn mỗi người Việt Nam, đồng thời thể hiện sự khởi nguồn của dân tộc Lạc Hồng.

Truyền thuyết kể rằng, khi Ngọc Nương phu nhân hạ sinh Âu Cơ, mây lành che phủ, hương thơm lan tỏa khắp nơi. Nàng lớn lên xinh đẹp tuyệt trần, tài năng vượt trội, cầm kỳ thi họa đều giỏi. Sau này, Âu Cơ kết duyên với Lạc Long Quân, sinh ra một bọc trăm trứng, nở thành trăm người con. Khi con cái trưởng thành, Lạc Long Quân dẫn 50 con xuống biển, còn Mẹ Âu Cơ dẫn 50 con lên rừng, khai hoang lập ấp. Cảnh vật đẹp đẽ nơi Hiền Lương đã in dấu chân Mẹ, nơi đây Mẹ dạy dân cấy lúa, trồng dâu, nuôi tằm, và dệt vải. Mẹ Âu Cơ đã để lại dấu ấn sâu sắc trong lòng dân tộc tại nơi này.

Để tri ân Mẫu, vào thế kỷ XV, vua Lê Thánh Tông đã phong thần và xây dựng Đền Mẫu Âu Cơ tại xã Hiền Lương, huyện Hạ Hoà, Phú Thọ. Đền Mẫu Âu Cơ được công nhận là di tích lịch sử văn hoá Quốc gia từ năm 1991.

Đền được xây dựng theo hình thức năm gian, bên trong thờ pho tượng Quốc Mẫu Âu Cơ cao 0,93m, ngồi trên ngai vàng, dáng vẻ thanh thoát, hiền hòa. Tượng Mẫu được chạm khắc tinh xảo, với các họa tiết tùng, cúc, mai và rồng chầu mặt nguyệt, tạo nên một không gian thờ tự trang nghiêm.

Địa chỉ: xã Hiền Lương, huyện Hạ Hoà, tỉnh Phú Thọ.

Lễ hội: Lễ hội chính diễn ra vào ngày mùng 7 tháng Giêng hàng năm, kéo dài trong ba ngày liên tiếp, thu hút đông đảo du khách về tham dự.