6 Bài soạn ấn tượng nhất 'Bài ca ngất ngưởng' (Ngữ văn 11 - SGK Kết nối tri thức)

Trước khi đọc

Câu hỏi 1. Khám phá quan niệm về "cá tính" trong cách nhìn của giới trẻ hiện nay

Bài làm

Cá tính là dấu ấn riêng biệt, là phong cách sống khác biệt được thể hiện qua nhiều phương diện từ ẩm thực đến trang phục. "Ăn cho mình, mặc cho người" - câu nói dân gian ẩn chứa triết lý sâu sắc về nhu cầu tồn tại và nhu cầu thể hiện bản thân. Trang phục không chỉ là lớp áo che thân mà còn là tấm gương phản chiếu gu thẩm mỹ, văn hóa ứng xử và sự tôn trọng cộng đồng.

Giới trẻ ngày nay với sự nhạy cảm thời trang đã biến trang phục thành ngôn ngữ biểu đạt cá tính. Có những phong cách hài hòa được đón nhận, cũng có những lựa chọn gây tranh cãi. Điều quan trọng là tìm được điểm cân bằng giữa cá tính riêng và giá trị cộng đồng, giữa xu hướng hiện đại và bản sắc văn hóa dân tộc.

Câu hỏi 2. Phân tích sắc thái khác biệt của từ "ngất ngưởng" trong hai ngữ cảnh: "vị trí cao ngất ngưởng" và "thái độ ngất ngưởng"

Bài làm

"Vị trí cao ngất ngưởng" gợi hình ảnh địa vị xã hội vững vàng, trong khi "thái độ ngất ngưởng" lại thể hiện phong thái ngang tàng, vượt khỏi khuôn phép thông thường. Hai cách dùng này tuy cùng từ ngữ nhưng mang sắc thái biểu đạt khác nhau.

Đọc văn bản

Câu hỏi 1. Hành trình tự thuật của tác giả qua hai giai đoạn: "Ngất ngưởng" khi làm quan và "Ngất ngưởng" khi rời quan trường

Bài làm

Giai đoạn làm quan hiện lên qua hình ảnh một vị quan tài ba với phong thái ngạo nghễ. Khi rời chốn quan trường, cái "ngất ngưởng" ấy chuyển hóa thành lối sống phóng khoáng, tự do nơi thôn dã.

Câu hỏi 2. Cảm nhận thái độ của tác giả khi nhìn lại cuộc đời mình

Bài làm

Nguyễn Công Trứ tự hào về một đời sống trọn vẹn: tận tâm với đạo vua tôi, dám sống thật với chính mình, vượt qua mọi ràng buộc của lễ giáo phong kiến. Giọng điệu tự thuật đầy khí khái cho thấy ông hoàn toàn ý thức về giá trị bản thân.

Sau khi đọc

Câu hỏi 1. Phân tích các từ ngữ tự xưng và ý nghĩa trong việc khắc họa hình tượng tác giả

Bài làm

Cách tự xưng "Ông Hi Văn", "tay ngất ngưởng"... không chỉ là lối nói đầy ngạo nghễ mà còn khẳng định cái tôi cá nhân mạnh mẽ hiếm thấy trong văn học trung đại.

Câu hỏi 2. Bố cục tác phẩm và giá trị nội dung từng phần

Bài làm

Tác phẩm chia làm ba mạch chính: quan niệm sống khi làm quan (6 câu đầu), triết lý sống khi về hưu (10 câu tiếp), và tổng kết cuộc đời (phần còn lại). Mỗi phần đều thống nhất trong tinh thần "ngất ngưởng" nhưng mang sắc thái biểu đạt riêng.

Câu hỏi 4. Khám phá biểu hiện của lối sống "ngất ngưởng" qua các phương diện

Bài làm

Lối sống ấy thể hiện ở: tư thế làm quan đầy bản lĩnh, cách sống tự do khi về hưu, và thái độ ung dung trước được mất ở đời. Đó không phải sự ngông cuồng mà là biểu hiện của nhân cách lớn, dám sống khác biệt nhưng vẫn giữ trọn đạo nghĩa.

Câu hỏi 5. Đặc sắc nghệ thuật ngôn ngữ trong bài hát nói

Bài làm

Ngôn ngữ đa thanh với hệ thống từ Hán Việt trang trọng kết hợp khéo léo với từ thuần Việt đời thường. Nhịp điệu linh hoạt qua phép điệp, liệt kê tạo nên khí thế hào sảng. Đặc biệt, cách sử dụng đại từ nhân xưng độc đáo đã xây dựng thành công hình tượng cái tôi đầy cá tính.

Câu hỏi 6. Những nghịch lý thú vị trong nhân cách Nguyễn Công Trứ

Bài làm

Tác phẩm cho thấy sự thống nhất kỳ lạ giữa hai mặt tưởng chừng đối lập: một nhà Nho chính thống với kẻ tài tử phóng túng. Đó chính là biểu hiện của nhân cách toàn vẹn - vừa ý thức sâu sắc trách nhiệm với đời, vừa khát khao sống thật với chính mình.

Kết nối Đọc - Viết

Đề bài: Suy ngẫm về triết lý ứng xử trước được mất, khen chê trong Bài ca ngất ngưởng

Bài làm

Cuộc đời như dòng sông luôn chảy, được mất khen chê chỉ là những gợn sóng thoáng qua. Bài học sâu sắc từ Nguyễn Công Trứ dạy ta cách đứng vững giữa dòng đời xô bồ: sống hết mình nhưng không bận lòng trước lời đàm tiếu, cống hiến trọn vẹn mà vẫn giữ được cốt cách thanh cao. Đó chính là nghệ thuật sống "ngất ngưởng" - vượt lên trên những toan tính thường tình để giữ trọn nhân cách.

Phần tham khảo mở rộng

Câu 1. Giá trị cốt lõi của Bài ca ngất ngưởng

Bài làm

Về nội dung: Tác phẩm là tuyên ngôn sống đầy bản lĩnh, khẳng định giá trị cá nhân trong khuôn khổ đạo lý truyền thống. Về nghệ thuật: Thể hát nói được nâng lên tầm cao mới với ngôn ngữ phóng khoáng, nhịp điệu sinh động, phù hợp diễn tả cái tôi độc đáo của tác giả.

I. Chân dung đa tài của danh nhân Nguyễn Công Trứ

- Danh sĩ họ Nguyễn (1778-1858) tự Tồn Chất, hiệu Ngộ Trai, biệt danh Hi Văn

- Con người đa tài với nhiều cống hiến xuất sắc trên các lĩnh vực văn hóa, kinh tế và quân sự. Cuộc đời làm quan nhiều thăng trầm nhưng luôn giữ vững khí tiết

- Phong cách sống phóng khoáng, cá tính ngông nghênh nhưng đầy bản lĩnh

- Tấm lòng ưu ái với dân với nước qua nhiều công trình thiết thực

- Di sản văn chương đồ sộ:

   + Sáng tác chủ yếu bằng chữ Nôm đa dạng thể loại

   + Kho tàng 150 bài thơ Đường luật giá trị

- Nét độc đáo trong sáng tác:

   + Tập trung vào ba chủ đề: chí làm trai, triết lý an nhàn và thế thái nhân tình

   + Người tiên phong nâng hát nói lên tầm văn chương bác học

⇒ Cùng Cao Bá Quát, tạo thành cặp sao sáng nhất văn đàn nửa cuối thế kỷ 19

II. Tinh hoa tác phẩm Bài ca ngất ngưởng

• Bối cảnh ra đời

- Sáng tác sau 1848 khi tác giả lui về ẩn dật

• Cấu trúc nghệ thuật

- Phần 1 (6 câu): Hành trình công danh ngất ngưởng

- Phần 2 (12 câu): Lối sống ngất ngưởng đầy cá tính

- Phần 3 (còn lại): Tuyên ngôn về đỉnh cao ngất ngưởng

• Chiều sâu tư tưởng

- Khẳng định triết lý sống bản lĩnh, khác biệt giữa đám đông

• Nét độc đáo nghệ thuật

- Phối hợp nhuần nhuyễn vần điệu Hán-Việt tạo nhịp thơ lôi cuốn

- Ngôn từ phóng khoáng qua lối hát nói sáng tạo, nghệ thuật điệp từ đặc sắc

III. Hành trình khám phá Bài ca ngất ngưởng

• Ngất ngưởng chốn quan trường

- Câu mở đầu như lời tuyên ngôn đầy kiêu hãnh về tài năng xuất chúng

- Dám dùng tài năng để dấn thân vào vòng cương tỏa công danh vì lý tưởng giúp đời

- Liệt kê các chức vụ với giọng điệu tự hào: Thủ khoa, Tham tán, Tổng đốc Đông...

- Giữa chốn quan trường vẫn giữ được cá tính độc đáo, tự nhận mình ngất ngưởng

⇒ Giọng thơ khoa trương mà chân thực, phản ánh đúng con người tài hoa khác biệt

• Ngất ngưởng nơi thảo dã

- Khi từ quan:

   + Trả lại ấn tín, thỏa chí ngao du sơn thủy

   + Thái độ ung dung khi rời chốn quan trường

   + Hình ảnh độc đáo: cụ Thượng cưỡi bò dạo phố kinh kỳ

- Trong lối sống:

   + Triết lý sống ung dung tự tại giữa thế sự đảo điên

   + Đối lập thú vui trần thế với giáo lý đạo Phật, đạo Tiên

⇒ Hiện thân của nhân cách lớn, tài năng lớn

• Lời ngạo nghễ cuối cùng

- Khẳng định dứt khoát một đời ngất ngưởng không ai bì kịp

- Cách diễn đạt như câu hỏi càng tô đậm sự kiêu hãnh

Nghệ thuật kiệt xuất

- Kết hợp nhuần nhuyễn chất nhạc và ngôn ngữ đời thường

- Nghệ thuật điệp từ sáng tạo

- Phá cách thể loại hát nói truyền thống

Nguyễn Công Trứ (1778-1858), hiệu Hi Văn, quê làng Uy Viễn, Nghi Xuân, Hà Tĩnh, là một nhân vật lịch sử đa tài với cuộc đời đầy thăng trầm. Xuất thân trong gia đình Nho học, cha từng giữ chức tri phủ, Nguyễn Công Trứ sớm nuôi chí lớn nhưng đường khoa cử gặp nhiều trắc trở, mãi đến năm 42 tuổi mới đỗ giải nguyên.

Con đường quan lộ của ông tựa như bức tranh thủy mặc với những nét vẽ đối lập: khi vinh quang làm đại tướng bình Tây, lúc lại bị giáng chức về làm lính thú. Thế nhưng, dù ở địa vị nào, ông vẫn giữ trọn đạo trung quân và tấm lòng vì dân, đặc biệt qua những công trình khai khẩn đất hoang nổi tiếng ở Kim Sơn (Ninh Bình) và Tiền Hải (Thái Bình).

Nguyễn Công Trứ để lại cho hậu thế khoảng 50 bài thơ, 60 bài ca trù cùng nhiều tác phẩm chữ Nôm độc đáo. Bài ca ngất ngưởng - kiệt tác viết sau khi cáo quan năm 1848 - là bản tuyên ngôn bằng thơ về triết lý sống phóng khoáng, vượt lên mọi khuôn phép. Tác phẩm được viết theo thể ca trù phóng túng, với hình tượng trung tâm là con người cá nhân ý thức sâu sắc về tài năng và nhân cách.

Triết lý "Vũ trụ nội mạc phi phận sự" (mọi việc trong trời đất đều là phận sự của ta) trở thành kim chỉ nam cho cuộc đời ông. Cái "ngất ngưởng" của Nguyễn Công Trứ không đơn thuần là thái độ ngông nghênh, mà là sự khẳng định bản lĩnh trước thế thái nhân tình: "Được mất dương dương người tái thượng". Hình ảnh cụ già cưỡi bò vàng đeo nhạc ngựa, sau đuôi buộc mo cau che miệng thế gian đã trở thành biểu tượng cho tinh thần tự do đầy trí tuệ.

Ở Nguyễn Công Trứ, ta thấy sự hòa quyện kỳ lạ giữa một nhà nho chính thống và một cá tính phóng túng: vừa là vị quan thanh liêm mẫu mực, vừa là con người say đắm với "Khi ca, khi tửu, khi cắc, khi tùng". Sự nghiệp văn chương của ông như tấm gương phản chiếu một nhân cách lớn - người đã dám sống thật với chính mình giữa thời đại nhiễu nhương.

Tinh thần cốt lõi

"Bài ca ngất ngưởng" phác họa chân dung một Nguyễn Công Trứ phi thường - kẻ sĩ dám sống vượt khỏi khuôn phép xã hội phong kiến, khẳng định cái tôi cá tính mạnh mẽ bằng lối sống độc đáo hiếm thấy.

Khám phá tác phẩm

1. Hành trình ngất ngưởng: Từ quan trường uy nghiêm đến cuộc sống tự do nơi thôn dã, Nguyễn Công Trứ luôn giữ vững phong thái hiên ngang. "Ngất ngưởng" chốn quan trường là tài năng lỗi lạc không thể phủ nhận, "ngất ngưởng" khi về hưu là tinh thần phóng khoáng vượt khỏi lễ giáo.

2. Triết lý sống: Qua hình tượng cưỡi bò vàng đeo nhạc ngựa, tác giả truyền tải thông điệp sâu sắc về thái độ "dương dương" trước được mất, khen chê - minh chứng cho bản lĩnh sống vượt lên thế tục.

3. Nghệ thuật đặc sắc: Thể hát nói phóng khoáng kết hợp ngôn ngữ đa dạng (Hán-Việt/Nôm) tạo nên phong cách độc đáo. Hệ thống từ tự xưng ("ông Hi Văn", "tay ngất ngưởng") khắc họa rõ nét chân dung con người cá tính.

Suy ngẫm nhân sinh

Nguyễn Công Trứ để lại bài học về lối sống chân thật: Dám là chính mình dù trong bất cứ hoàn cảnh nào. Sự "ngất ngưởng" của ông không phải ngông cuồng mà là biểu hiện của trí tuệ thấu hiểu lẽ đời, can đảm vượt qua ràng buộc để sống trọn vẹn với bản ngã.

Góc nhìn đương đại

Trong xã hội hiện đại, tinh thần "ngất ngưởng" gợi mở cách ứng xử khéo léo giữa cá tính cá nhân và chuẩn mực cộng đồng. Đó không phải là sống bất cần mà là dũng cảm thể hiện bản sắc riêng, đồng thời giữ vững các giá trị cốt lõi.

Khám phá tư tưởng "ngất ngưởng" của Nguyễn Công Trứ

1. Thế hệ Gen Z và quan niệm về cá tính

Giới trẻ ngày nay thể hiện cá tính mạnh mẽ qua phong cách thời trang độc đáo, phá cách. Khác với thế hệ trước thường chạy theo xu hướng, Gen Z coi thời trang là phương tiện khẳng định bản sắc riêng. Tuy nhiên, cần cân nhắc giữa thể hiện cá tính và giữ gìn giá trị văn hóa.

2. Ý nghĩa đa chiều của từ "ngất ngưởng"

"Ngất ngưởng" trong bài thơ mang nhiều sắc thái:
- Vị trí cao ngất ngưởng: địa vị xã hội vững vàng
- Thái độ ngất ngưởng: phong thái tự do, vượt khỏi khuôn phép

3. Hành trình ngất ngưởng đặc biệt

Nguyễn Công Trứ đã sống trọn vẹn cả hai giai đoạn:
- Khi làm quan: ngất ngưởng trong tài năng và đức độ
- Khi về hưu: ngất ngưởng trong lối sống phóng khoáng

4. Nghệ thuật thể hiện độc đáo

Bài thơ sử dụng linh hoạt:
- Hệ thống từ tự xưng đầy cá tính
- Ngôn ngữ pha trộn Hán-Việt/Nôm
- Nhịp điệu phóng khoáng của thể hát nói

5. Triết lý sống vượt thời gian

"Bài ca ngất ngưởng" đem đến bài học về:
- Bản lĩnh sống thật với chính mình
- Cân bằng giữa trách nhiệm và tự do
- Thái độ ung dung trước được mất ở đời

6. Góc nhìn đương đại

Tinh thần "ngất ngưởng" của Nguyễn Công Trứ gợi mở cách sống:
- Dám khác biệt nhưng không lập dị
- Tự tin nhưng không kiêu ngạo
- Sống trọn vẹn nhưng vẫn giữ đạo lý

Khám phá tinh thần "ngất ngưởng" qua góc nhìn đa chiều

1. Cá tính thời hiện đại

Thế hệ trẻ ngày nay đề cao cá tính qua phong cách sống và thời trang độc đáo, phá cách. Đây là xu hướng tích cực nhưng cần cân bằng giữa thể hiện bản sắc và giữ gìn giá trị văn hóa.

2. Thấu hiểu từ "ngất ngưởng"

Ngất ngưởng mang nhiều tầng nghĩa:
- Vị thế xã hội cao vời
- Phong thái sống tự do, vượt khuôn phép
- Tinh thần ngạo nghễ đầy bản lĩnh

3. Hành trình ngất ngưởng đặc sắc

Nguyễn Công Trứ thể hiện:
- Khi làm quan: ngất ngưởng trong tài năng và đức độ
- Khi về hưu: ngất ngưởng trong lối sống phóng khoáng

4. Nghệ thuật biểu đạt độc đáo

Tác phẩm sử dụng:
- Hệ thống từ tự xưng đầy cá tính
- Ngôn ngữ pha trộn Hán-Việt/Nôm
- Nhịp điệu phóng khoáng của thể hát nói

5. Triết lý ứng xử trước thăng trầm

Bài học về:
- Thái độ ung dung trước được mất
- Cân bằng giữa trách nhiệm và tự do
- Bản lĩnh sống thật với chính mình

6. Giá trị nhân văn vượt thời gian

Tinh thần "ngất ngưởng" gợi mở:
- Lối sống chân thật nhưng không buông thả
- Tự tin nhưng không kiêu ngạo
- Dám khác biệt nhưng vẫn giữ đạo lý