7 Điều quan trọng cần biết về virus Zika và biện pháp phòng ngừa hiệu quả

Virus Zika chủ yếu lây truyền qua vết đốt của muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus nhiễm bệnh. Đáng lưu ý, phụ nữ mang thai có thể truyền virus sang thai nhi, gây những hậu quả khôn lường. Mặc dù triệu chứng thường nhẹ, nhưng virus Zika lại để lại những biến chứng vô cùng nguy hiểm. Theo CDC Hoa Kỳ, virus này là nguyên nhân chính gây dị tật đầu nhỏ ở trẻ sơ sinh - tình trạng kích thước đầu bé bất thường so với tiêu chuẩn.

Hậu quả nghiêm trọng bao gồm: chậm phát triển trí tuệ, khả năng ngôn ngữ, vận động và tăng trưởng thể chất. Ngoài ra, trẻ có thể gặp các vấn đề về thị lực, thính giác và nhiều khuyết tật khác. Đặc biệt, virus Zika còn liên quan đến hội chứng Guillain-Barré - một rối loạn tự miễn nguy hiểm gây tổn thương thần kinh, dẫn đến yếu cơ và liệt. Chính những biến chứng nặng nề này khiến WHO xem Zika là mối đe dọa sức khỏe toàn cầu.

Giai đoạn nguy hiểm nhất khi nhiễm virus Zika là 3 tháng đầu thai kỳ - khoảng thời gian nhiều thai phụ chưa nhận biết mình mang thai. Hiện cơ chế virus xâm nhập nhau thai và gây tổn thương não bộ thai nhi vẫn đang được nghiên cứu. Xét nghiệm Zika cho trẻ sơ sinh là bắt buộc nếu người mẹ từng đến hoặc sinh sống tại vùng dịch, bởi trẻ có thể gặp các vấn đề về thị giác, thính lực và nhiều bất thường khác dù không biểu hiện tật đầu nhỏ.

Các chuyên gia y tế khuyến cáo xét nghiệm cho trẻ có mẹ xuất hiện triệu chứng (phát ban, đau khớp, viêm kết mạc hoặc sốt) khi ở vùng dịch hoặc trong vòng 2 tuần sau khi trở về. Hiện chưa có thuốc đặc trị hay vaccine phòng Zika, do đó phụ nữ mang thai cần tránh đến vùng dịch. Những người buộc phải đến vùng dịch cần áp dụng các biện pháp phòng ngừa tối ưu: sử dụng phòng có điều hòa/lưới chống muỗi, ngủ màn, thoa thuốc chống côn trùng, mặc quần áo dài và che chắn kỹ lưỡng.

Nguyên tắc vàng đầu tiên là tránh đến vùng dịch Zika. Người từ vùng dịch cần theo dõi sức khỏe chặt chẽ, khám ngay khi có triệu chứng, sử dụng biện pháp bảo vệ khi quan hệ tình dục hoặc kiêng quan hệ trong 28 ngày để ngăn lây nhiễm. Do muỗi Aedes là thủ phạm chính, phòng chống muỗi đốt là chiến lược tối ưu.

Các biện pháp đặc hiệu bao gồm: mặc quần áo sáng màu, dài tay (muỗi bị thu hút bởi màu tối), hạn chế dùng mỹ phẩm có hương thơm, sử dụng kem chống muỗi, ngủ màn. Đặc biệt chú ý: diệt loăng quăng bằng cách đậy kín dụng cụ chứa nước, thả cá diệt bọ gậy, dọn dẹp vật dụng đọng nước, thay nước bình hoa thường xuyên. Kết hợp phun thuốc diệt muỗi định kỳ theo hướng dẫn y tế.

Hiện chưa có thuốc đặc trị cho bệnh nhân nhiễm virus Zika. May mắn là các triệu chứng thường nhẹ và có thể tự hồi phục bằng cách nghỉ ngơi, bổ sung dinh dưỡng và chăm sóc hỗ trợ. Lưu ý quan trọng: Không tự ý dùng Aspirin hay corticoid khi chưa loại trừ sốt xuất huyết Dengue. Cần theo dõi sát các dấu hiệu yếu liệt cơ để phát hiện sớm hội chứng Guillain-Barré.

Bệnh nhân nên thăm khám bác sĩ để được tư vấn phác đồ phù hợp với thể trạng. Một số biện pháp hỗ trợ tại nhà bao gồm: nghỉ ngơi đầy đủ, bù đủ nước, dùng paracetamol/ibuprofen để hạ sốt giảm đau (theo chỉ định). Tuyệt đối tránh aspirin và các thuốc kháng viêm không steroid khi chưa có chỉ định y tế.

Triệu chứng Zika thường dễ nhầm lẫn với sốt xuất huyết, điểm khác biệt chính là sốt do Zika thường nhẹ (dưới 38°C). Đa số bệnh nhân hồi phục sau 7-12 ngày, song một số ít trường hợp có thể tiến triển nặng với các biến chứng thần kinh nguy hiểm.

Đáng lưu ý: khoảng 80% ca nhiễm không biểu hiện triệu chứng. Khi có dấu hiệu, thường gặp: sốt nhẹ 37.8-38.5°C, mệt mỏi, phát ban, đau khớp nhỏ (bàn tay/chân), viêm kết mạc, đau cơ, nhức đầu, đau hố mắt. Một số ít có thể kèm theo buồn nôn, tiêu chảy hoặc ngứa da. Cần theo dõi sát để phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường.

Virus Zika được phát hiện đầu tiên năm 1947 tại rừng Zika, Uganda. Cơ chế lây nhiễm chủ yếu qua vết đốt của muỗi Aedes (đặc biệt là Aedes aegypti) - loài muỗi cũng truyền bệnh sốt xuất huyết. Sau khi hút máu người nhiễm bệnh, virus ủ trong muỗi khoảng 10 ngày trước khi có thể lây sang người khác. Đáng chú ý, muỗi nhiễm bệnh có thể truyền virus cho thế hệ sau.

Ngoài ra, virus có thể lây từ mẹ sang thai nhi (chưa ghi nhận qua sữa mẹ), qua đường tình dục (kể cả khi chưa có triệu chứng), và về lý thuyết là qua đường truyền máu (dù chưa ghi nhận trường hợp cụ thể). WHO vẫn khuyến cáo nuôi con bằng sữa mẹ trong 6 tháng đầu.

Đa số trường hợp nhiễm Zika chỉ biểu hiện triệu chứng nhẹ: sốt nhẹ 37.8-38.5°C, đau đầu, phát ban, mệt mỏi, đau khớp nhỏ (đặc biệt ở tay chân) hoặc viêm kết mạc. Bệnh thường tự khỏi sau 2-7 ngày với chế độ nghỉ ngơi, bổ sung nước và dùng Paracetamol khi cần.

Nguy cơ nghiêm trọng xảy ra khi virus lây từ mẹ sang thai nhi, đặc biệt trong 3 tháng đầu thai kỳ. Zika có thể gây dị tật đầu nhỏ ở 1-10% trường hợp - một khiếm khuyết vĩnh viễn chưa có cách chữa trị. Trẻ mắc dị tật này cần được theo dõi sát sao bằng chụp CT não định kỳ, kết hợp vật lý trị liệu để cải thiện chất lượng sống. Một số trường hợp có thể cần can thiệp phẫu thuật nếu não vẫn còn khả năng phát triển.