Top 11 bài văn hay nhất phân tích tác phẩm "Khóc Dương Khuê" của Nguyễn Khuyến

Không chỉ nổi danh với những bài thơ chan chứa tình yêu thiên nhiên, Nguyễn Khuyến còn khiến người đời cảm phục bởi những áng thơ về tình cảm gia đình, bè bạn, đặc biệt là thi phẩm "Khóc Dương Khuê" – một khúc bi ca nghẹn ngào về tình bạn tri âm, tri kỷ. Bài thơ là tiếng lòng thảng thốt, tiếc thương vô hạn của tác giả khi hay tin người bạn thân thiết, Dương Khuê, qua đời.

Từ thuở nhỏ đến lúc đầu bạc, Nguyễn Khuyến và Dương Khuê đã bên nhau trải qua bao tháng năm bền chặt, không đổi thay bởi thời cuộc. Tin dữ ập đến khiến ông sửng sốt, và bài thơ ra đời như một lời vĩnh biệt nghẹn ngào. Hai câu đầu:

Bác Dương thôi đã thôi rồi,
Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta.

Chứa đựng sự bàng hoàng, niềm tiếc thương ngút ngàn. Câu thơ lục bát mở đầu vừa đột ngột vừa day dứt. Nghệ thuật nói giảm kết hợp điệp từ gợi cảm xúc mất mát không gì bù đắp được. Cảnh vật như cũng nhuốm màu tang tóc, lòng người ngậm ngùi theo từng vần thơ.

Tiếp đó là hồi tưởng đầy xúc động về những kỷ niệm thuở đăng khoa, những ngày cùng đèn sách, du ngoạn, vui thú tao nhã. Hai người bạn già đã cùng nhau sống trọn một thời thanh xuân đẹp đẽ và thanh cao – tình bạn ấy không chỉ là sự đồng hành mà còn là sự đồng điệu tâm hồn.

Nguyễn Khuyến cũng nhắc về cuộc gặp gỡ cuối cùng – đầy mừng tủi nhưng không ngờ lại là lần từ biệt vĩnh viễn. Trong đoạn này, ông bày tỏ sự ngỡ ngàng khi bạn ra đi trước dù tuổi tác và sức khỏe vốn nghiêng về mình. Từng câu thơ thấm đẫm cảm xúc mất mát, không chỉ tiếc thương bạn hiền mà còn là sự hụt hẫng không thể lấp đầy:

Làm sao bác vội về ngay,
Chợt nghe tôi đã chân tay rụng rời.

Và rồi:

Rượu ngon không có bạn hiền...

Không còn bạn để cùng thưởng rượu, bình văn, cuộc sống dường như không còn thi vị. Kết thúc bài thơ, Nguyễn Khuyến dồn nỗi đau vào hai câu thấm đẫm sự kiềm nén, nước mắt không rơi mà như tan vào lòng:

Tuổi già hạt lệ như sương,
Hơi đâu ép lấy hai hàng chứa chan!

Với tài hoa nghệ thuật và tấm chân tình sâu sắc, Nguyễn Khuyến đã để lại một áng thơ bất hủ về tình bạn. Qua bài thơ, ta không chỉ thấy ông là bậc trí giả mà còn là một con người thủy chung, sống trọn nghĩa tình – phẩm chất đáng quý mà mọi thế hệ cần gìn giữ và noi theo.

Nguyễn Khuyến và Dương Khuê – hai bậc trí sĩ đồng thời, là đôi bạn tri âm tri kỷ, đã cùng nhau bước qua bao dâu bể thời cuộc. Trong buổi đất nước điêu linh, những người sĩ phu như họ càng thêm gắn bó bởi chung một nỗi niềm ưu thời mẫn thế. Khi Dương Khuê mất, Nguyễn Khuyến như mất đi một nửa linh hồn, bởi từ nay chẳng còn ai để sẻ chia tâm sự. Ông đã viết bài thơ "Khóc Dương Khuê" để giãi bày nỗi niềm thương tiếc vô hạn với người bạn quá cố.

Dương Khuê – hiệu Vân Trì, người văn hay chữ tốt, đỗ Tiến sĩ, từng làm quan rồi cáo lão về quê. Dù danh vọng hay trầm luân, ông vẫn giữ cốt cách thanh cao, đậm chất nghệ sĩ tài tử. Nguyễn Khuyến gọi bạn là "Bác Dương" – thân mật mà kính trọng, rồi nghẹn ngào thốt lên: "Bác Dương thôi đã thôi rồi". Câu thơ như một tiếng khóc đột ngột, chấn động tận tâm can. Từ "thôi" lặp lại hai lần, vừa như tiếng thở dài buồn bã, vừa là lời tiễn biệt tiềm thức, khắc khoải vô cùng.

Tiếp đó, nhà thơ hồi tưởng chuỗi ngày cùng bạn rong ruổi, từ thời cùng nhau "đăng khoa", trải qua những đêm dài học tập, những lúc ngao du, uống rượu, nghe hát, ngâm thơ, bình văn. Những kỷ niệm ấy giờ đây hiện lên như thước phim quay chậm, mỗi hình ảnh đều đượm buồn, khiến trái tim thi sĩ nặng trĩu nhớ thương.

Khi hai người đều đã già, khoảng cách địa lý khiến họ ít gặp nhau, nhưng tình cảm vẫn mặn nồng như thuở nào. Lần gặp gỡ sau ba năm xa cách, cái nắm tay, lời hỏi han là cả một trời kỷ niệm. Ông mừng vì bạn còn minh mẫn, chẳng ngờ đó là lần cuối được bên nhau. Nguyễn Khuyến ngậm ngùi, thốt lên những câu hỏi nghẹn đắng khi hay tin dữ:

"Làm sao bác vội về ngay,
Chợt nghe tôi bỗng chân tay rụng rời."

Từ đây, cuộc sống như mất hẳn ý vị. Rượu quý không còn tri kỷ cùng nâng chén, thơ văn chẳng biết gửi về đâu. Những câu thơ đầy ắp nỗi hoang hoải cô đơn, tiếng đàn vang lên cũng chỉ khiến lòng thêm trống trải. Tình bạn giữa Nguyễn Khuyến và Dương Khuê – như Bá Nha và Tử Kỳ thuở nào – giờ chỉ còn là kỷ niệm để thương, để nhớ.

Bài thơ khép lại bằng hình ảnh lặng lẽ, đau đớn mà kiệm lời:

"Tuổi già hạt lệ như sương,
Hơi đâu ép lấy hai hàng chứa chan!"

Không còn nước mắt, chỉ còn nỗi đau chảy ngược vào trong, âm thầm, dai dẳng. "Khóc Dương Khuê" không chỉ là lời tiếc thương bạn, mà còn là khúc bi ca của một tâm hồn thủy chung, trung hậu, biểu tượng cho tình bạn cao đẹp và nhân văn muôn thuở. Với ngôn từ mộc mạc, hình ảnh chân thực mà đầy chất thơ, Nguyễn Khuyến đã để lại cho đời một thi phẩm chan chứa cảm xúc, khiến người đọc muôn đời xúc động.

Nguyễn Khuyến – cây bút lớn của nền thi ca dân tộc – không chỉ làm say lòng người đọc bằng những bài thơ thấm đẫm tình yêu quê hương, những tác phẩm trào phúng sâu sắc mà còn khắc ghi trong lòng hậu thế bởi những vần thơ đậm tình tri kỷ, như bài "Khóc Dương Khuê" – một khúc bi ca buồn bã nhưng đẹp đẽ về tình bạn son sắt giữa hai người bạn đồng hành qua năm tháng.

“Khóc Dương Khuê” là lời từ biệt nghẹn ngào mà Nguyễn Khuyến gửi đến bạn mình – Dương Khuê – người bạn tri âm, tri kỷ, người từng cùng ông đồng cam cộng khổ, đồng hành suốt hành trình từ khoa cử đến khi cùng nếm trải những đổi thay của thời cuộc. Mở đầu bài thơ là tiếng nấc nghẹn của tâm hồn trước hung tin:

“Bác Dương thôi đã thôi rồi,
Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta.”

Tiếng “thôi” vang lên như tiếng vọng của sự ly biệt, của nỗi trống vắng đến quặn lòng. Nỗi đau không vỡ òa, không bi lụy, mà lặng lẽ, âm thầm như sương khói man mác phủ đầy hồn người còn lại. Càng trầm tĩnh, càng thấm thía, từng từ ngữ như thấm vào lòng người đọc, khắc sâu hình ảnh một tâm hồn đang gồng mình trước nỗi đau mất mát.

Tiếp nối là những hồi ức về thuở thanh xuân, từ những ngày thi cử vất vả đến những chuyến du ngoạn nên thơ, những lần ngâm thơ uống rượu, luận bàn văn chương, chia sẻ lý tưởng. Tình bạn ấy vượt lên cả thời gian và hoàn cảnh, là mối dây liên kết giữa hai tâm hồn đồng điệu:

“Nhớ từ thuở đăng khoa ngày trước,
Vẫn sớm hôm tôi bác cùng nhau...”

Câu thơ mang theo sự tiếc nuối không nguôi, khi ký ức ngày xưa cứ trở về như dòng chảy không ngừng, len lỏi khắp cõi lòng nhà thơ. Những trò chuyện khi còn trẻ, những buổi rượu thơ, những lần vượt đèo ngắm suối, tiếng đàn cô đầu… tất cả giờ đây chỉ còn là những hồi ức ngậm ngùi, khiến nỗi mất mát càng trở nên da diết hơn.

Thời gian trôi qua, dù tuổi già đã đến, tình bạn ấy vẫn chưa hề phai nhạt. Cuộc hội ngộ sau ba năm xa cách vẫn đầy xúc động, chan chứa ân tình:

“Cầm tay hỏi hết xa gần,
Mừng rằng bác vẫn tinh thần chưa can.”

Thế nhưng cuộc hội ngộ ấy hóa ra lại là lần cuối, để rồi chỉ ít lâu sau, Nguyễn Khuyến phải tiễn biệt bạn mình với trái tim quặn thắt. Cảm giác ngỡ ngàng, bàng hoàng khi nhận tin dữ khiến thi sĩ phải thốt lên đầy chua xót:

“Chợt nghe, tôi bỗng chân tay rụng rời.”

Không còn bạn hiền bên cạnh, cuộc sống trở nên vô vị, chén rượu nhạt dần, câu thơ chẳng còn ai tiếp. Cái buồn tuổi già, cái lạnh của đơn côi phủ bóng lên từng vần thơ, khiến người đọc cũng phải lặng người:

“Giường kia treo những hững hờ,
Đàn kia gảy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn.”

Đỉnh điểm của cảm xúc là khi Nguyễn Khuyến nhìn lại thực tại, lòng chua xót mà nước mắt chẳng thể tuôn trào, bởi “tuổi già hạt lệ như sương”. Lời thơ cuối cùng như một cái cúi đầu tiễn biệt, vừa bất lực, vừa cam chịu, nhưng tình cảm thì vẫn đong đầy nơi đáy tim thi nhân.

Bằng ngôn từ bình dị, hình ảnh chân thực và cảm xúc sâu lắng, “Khóc Dương Khuê” không chỉ là khúc tiễn biệt của một nhà thơ dành cho bạn mình, mà còn là bản tình ca bất hủ về tình bạn – một thứ tình cảm đẹp đẽ, thủy chung mà ai trong đời cũng mong một lần được nếm trải.

Giữa dòng chảy ngàn năm thi ca dân tộc, Nguyễn Khuyến như một ngọn gió lành mang đến hồn quê mộc mạc, sâu sắc. Trong số những tác phẩm lưu dấu tình cảm chân thành ấy, bài thơ "Khóc Dương Khuê" nổi lên như một khúc bi ai nhẹ nhàng mà da diết, gói trọn nỗi niềm tiếc thương vô hạn của thi nhân trước sự ra đi của người bạn tri kỷ.

Nguyễn Khuyến và Dương Khuê từng cùng đỗ tiến sĩ, cùng làm quan dưới triều Nguyễn. Sau khi đất nước rơi vào tay thực dân Pháp, Nguyễn Khuyến về quê ở ẩn, còn Dương Khuê tiếp tục làm quan cho triều đình thân Pháp. Mặc mọi khác biệt về chí hướng, khi hay tin bạn mất, Nguyễn Khuyến chỉ còn trơ lại nỗi đau mất một người tri âm, một phần tâm hồn ông như cũng lìa xa theo người đã khuất.

“Bác Dương thôi đã thôi rồi
Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta.”

Hai câu thơ đầu như tiếng thở dài buốt giá giữa mùa thu lạnh. Chữ “thôi” lặp lại không phải chỉ để diễn đạt sự mất mát, mà còn như nhấn sâu thêm vào cõi lặng thinh của tâm hồn người còn lại. Cái chết không được gọi tên, chỉ được nói giảm, nói tránh – như cách người già dùng để kìm nén bi thương. Nỗi buồn không bộc phát dữ dội mà cứ âm thầm lan như mây phủ nước trôi.

“Nhớ từ thuở đăng khoa ngày trước…
Trong khi gặp gỡ biết đâu duyên trời.”

Nguyễn Khuyến hồi tưởng về ngày hai người từ chốn khoa bảng gắn bó bên nhau, như thể duyên trời đã định. Không máu mủ ruột rà nhưng tình bạn lại keo sơn khăng khít. Họ đồng hành từ thuở thanh niên, qua những ngày cùng thi cử, du ngoạn, uống rượu làm thơ, thưởng thức tiếng hát ả đào… Họ thấu hiểu và san sẻ mọi vui buồn – những mảnh ghép tạo nên một tình bạn sâu sắc hơn bất kỳ điều gì có thể diễn đạt bằng lời.

“Cũng có lúc rượu ngon cùng nhắp…
Biết bao đông bích, điển phần trước sau.”

Chén rượu tri âm, cuộc luận văn giữa hai trí sĩ thời loạn, cùng những lần trò chuyện về thế sự cho thấy mối quan hệ không chỉ là tình bạn mà là sự cộng hưởng giữa hai tâm hồn lớn. Bài thơ không chỉ là tiếng khóc cho một người, mà còn là lời từ biệt cho một thời đã qua, cho một nền nho học suy tàn, cho những lý tưởng từng được nâng niu gìn giữ.

“Ai chẳng biết chán đời là phải
Vội vàng chi đã mải lên tiên.”

Ở đây, tiếng thơ là sự lặng lẽ trách móc mà đầy xót xa. Nguyễn Khuyến như tự hỏi vì sao bạn lại ra đi vội vã khi tuổi già còn chưa kịp bên nhau dài lâu thêm chút nữa. Sự cô quạnh và hụt hẫng không chỉ đến từ mất mát cá nhân mà còn vì chính ông cũng đang chứng kiến thời đại mình tan rã từng mảnh.

Bài thơ “Khóc Dương Khuê” là nén tâm hương của Nguyễn Khuyến dành cho một người bạn chí cốt. Từng lời thơ là giọt lệ lặng, từng nhịp thơ là nhịp lòng thổn thức. Qua đó, người đọc không chỉ cảm nhận được vẻ đẹp của tình bạn son sắt, mà còn thấy được nhân cách cao thượng và tâm hồn tinh tế của một nhà thơ lớn trong văn học dân tộc.

Trong kho tàng thi ca Việt Nam, bài thơ “Khóc Dương Khuê” của Nguyễn Khuyến là khúc ai ca đầy xúc cảm về một tình bạn tri kỷ sâu nặng, vượt lên trên cả những ranh giới thông thường của ngôn từ. Mở đầu bài thơ là tiếng than như xé lòng của một người bạn già:

Bác Dương thôi đã thôi rồi,
Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta!

Tin dữ đến bất ngờ khiến thi nhân như chết lặng. Sự ra đi của người bạn tri âm được Nguyễn Khuyến diễn đạt bằng ngôn ngữ nói giảm, thể hiện nỗi niềm tiếc nuối và sự bất lực trước định mệnh. Không gian xung quanh cũng đượm nỗi buồn “man mác”, “ngậm ngùi”, như chính tâm trạng của nhà thơ.

Tiếp nối những dòng cảm xúc ấy là một dòng hồi ức ngọt ngào về tình bạn: từ thuở còn bút nghiên, cùng thi đỗ, rong ruổi bốn phương, thưởng thức tiếng suối, tiếng đàn, hương rượu, những vần thơ đối đáp chan hòa. Những tháng năm ấy, nhà thơ trân trọng như những viên ngọc quý của đời người.

Không chỉ có hoài niệm, Nguyễn Khuyến còn đau đáu nỗi niềm thời thế. Dẫu cho bạn mình từng tiếp tục làm quan dưới triều mới, ông vẫn cảm thông và không một lời oán trách. Câu thơ “Buổi dương cửu cùng nhau hoạn nạn – Phận đẩu thăng chẳng dám tham trời” là minh chứng cho tình cảm bao dung, sâu sắc của nhà thơ đối với người bạn đã khuất.

Kỷ niệm lần gặp gỡ cuối cùng sau ba năm xa cách hiện về qua đôi câu thơ chân thành:

Cầm tay hỏi hết xa gần,
Mừng rằng bác vẫn tinh thần chưa can.

Từng cái nắm tay, từng lời hỏi han đều chất chứa ân tình. Trong trái tim của Nguyễn Khuyến, bạn bè luôn giữ một vị trí linh thiêng, không phai nhạt theo thời gian. Không chỉ với Dương Khuê, mà cả trong thơ hỏi thăm bạn Châu Cầu, ông cũng thể hiện sự chu đáo, gần gũi và nhân hậu.

Sự ra đi của người bạn khiến Nguyễn Khuyến cảm thấy trống vắng vô cùng. “Chợt nghe, tôi bỗng chân tay rụng rời” – câu thơ giản dị nhưng chan chứa nỗi đau không thể diễn tả thành lời. Ông trách bạn đi vội vàng, bỏ ông lại giữa cõi đời “rượu ngon không có bạn hiền”. Những điệp từ “không” tạo nên âm hưởng day dứt, thể hiện nỗi cô đơn, hụt hẫng ghê gớm của một người đã mất đi điểm tựa tinh thần lớn lao.

Toàn bộ nếp sinh hoạt thường nhật dường như cũng đảo lộn theo nỗi mất mát ấy: không rượu, không thơ, không đàn. Nhà thơ chìm trong khủng hoảng tinh thần. Lời than “Tuổi già hạt lệ như sương” kết thúc bài thơ trong sự nghẹn ngào, u uẩn. Dẫu bảo rằng “hơi đâu ép lấy hai hàng chứa chan”, nhưng nước mắt vẫn chảy ngược vào tim, dằn vặt và sâu lắng.

“Khóc Dương Khuê” không chỉ là tiếng khóc tiếc thương người bạn tri kỷ, mà còn là minh chứng cho nhân cách thanh cao và tình cảm chân thành của Nguyễn Khuyến – một con người sống trọn vẹn với đạo lý và nghĩa tình.

Nguyễn Khuyến (1835 – 1909), nhà thơ trung đại lừng danh của văn học Việt Nam, để lại hơn 800 bài thơ chữ Nôm và chữ Hán, trong đó có nhiều tác phẩm sâu sắc về tình bạn. Nổi bật nhất phải kể đến bài thơ xúc động “Khóc Dương Khuê”.

Dương Khuê (1839 – 1902) là bạn đồng khoa với Nguyễn Khuyến trong kỳ thi Hương năm 1864, ông đỗ tiến sĩ, làm quan lớn và để lại nhiều bài thơ hát nói tuyệt tác. Từ mối quan hệ bạn đồng khóa, họ trở thành tri âm tri kỷ sâu sắc. “Khóc Dương Khuê” ra đời khi Dương Khuê qua đời, là tiếng khóc bạn đong đầy cảm xúc của Nguyễn Khuyến, đồng thời cũng là một bài văn tế độc đáo trong kho tàng thơ văn dân tộc.

Mở đầu bài thơ là tiếng than thở xót xa đầy bất ngờ:

“Bác Dương thôi đã thôi rồi,
Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta.”

Câu thơ thể hiện sự bàng hoàng khi nhà thơ đột ngột mất đi người bạn thân quý, “bác” – cách xưng hô thân mật, gần gũi – nay đã vĩnh viễn rời xa trần thế. Cách dùng từ “thôi đã thôi rồi” là biện pháp nói giảm, vừa làm dịu đi nỗi mất mát vừa chứa chan tiếc thương vô hạn.

Hai người giờ như nước với mây, dù chảy trôi cách biệt vô cùng, dòng nước vẫn ôm ấp bóng mây – hình ảnh “nước mây” gợi nên khoảng không gian ngậm ngùi, man mác buồn thương, trĩu nặng nỗi nhớ thương khôn nguôi.

Tiếp theo, tác giả hồi tưởng về những kỷ niệm gắn bó từ thuở cùng đỗ đạt, làm quan – tình bạn được ví như “duyên trời” định đoạt, bền chặt và thủy chung:

“Nhớ từ thuở đăng khoa ngày trước,
Vẫn sớm hôm tôi bác cùng nhau.
Kính yêu từ trước đến sau,
Trong khi gặp gỡ khác đâu duyên trời.”

Đó là những chuyến du ngoạn, thưởng thức cảnh sắc thiên nhiên nơi “dặm khách” với tiếng suối róc rách, những lúc cùng nghe hát ả đào, tiếng đàn cầm xoang vang vọng trên gác cao:

“Có khi từng gác cheo leo,
Thú vui con hát lựa chiều cầm xoang.”

Cùng nhau uống rượu làm thơ, nâng chén rượu đầy và chia sẻ câu văn:

“Cũng có lúc rượu ngon cùng nhắp,
Chén quỳnh tương ăm ắp bầu xuân.
Có khi bàn soạn câu văn,
Biết bao đông bích điển phần trước sau.”

Những cụm từ “Cũng có lúc” và “có khi” được lặp lại nhiều lần, tạo nhịp điệu quấn quýt, đậm đà tình bạn sâu sắc không thể phai mờ.

Không chỉ là kỷ niệm vui, nhà thơ còn nhớ đến những ngày đau buồn khi đất nước lâm nguy, dân tộc chịu cảnh nửa thực dân, nửa phong kiến. Là những người nho sĩ, họ “cùng nhau hoạn nạn”, dù Nguyễn Khuyến cáo quan, còn Dương Khuê vẫn làm quan, song tình bạn vẫn vẹn nguyên “kính yêu từ trước đến sau”:

“Bác già tôi cũng già rồi,
Biết thôi, thôi thế, thì thôi, mới là.”

Giờ đây, âm dương cách biệt, Nguyễn Khuyến đau đáu vì tuổi già sức yếu không thể đến thăm bạn, lần cuối gặp đã ba năm trước:

“Muốn đi lại, tuổi già thêm nhác,
Trước ba năm gặp bác một lần,
Cầm tay hỏi hết xa gần,
Mừng rằng bác vẫn tinh thần chưa can.”

Nhà thơ đau đớn khi bạn mất đột ngột, chân tay rụng rời:

“Kể tuổi tôi còn hơn tuổi bác,
Tôi lại đau trước bác mấy ngày.
Làm sao bác vội về ngay?
Chợt nghe tôi bỗng chân tay rụng rời!”

Trong lời thơ thấm đẫm lệ sầu, những chữ “tôi” và “bác” như hai linh hồn nương tựa, nỗi đau nhân lên gấp bội. Từ khóc bạn, Nguyễn Khuyến chuyển sang khóc chính mình:

“Ai chẳng biết chán đời là phải,
Sao vội vàng đã mải lên tiên;
Rượu ngon không có bạn hiền,
Không mua không phải không tiền không mua.”

Chữ “không” lặp lại nhiều lần diễn tả sự cô đơn, trống vắng của nhà thơ khi tuổi già cô đơn, bạn bè ra đi, cuộc sống mất hết ý nghĩa, không còn hứng thú uống rượu, làm thơ, hay đàn ca:

“Câu thơ nghĩ đắn đo không viết,
Viết đưa ai, ai biết mà đưa.
Giường kia treo cũng hững hờ,
Đàn kia gảy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn.”

Bốn câu kết như tiếng nấc nghẹn ngào của một tâm hồn già nua, ít lệ nhưng sâu nặng thương nhớ. Nhà thơ không khóc thành tiếng mà lặng lẽ dằn lòng trong tim, chỉ mong bạn thanh thản nơi chín suối:

“Bác chẳng ở dẫu van chẳng ở,
Tôi tuy thương lấy nhớ làm thương,
Tuổi già hạt lệ như sương,
Hơi đâu ép lấy hai hàng chứa chan.”

“Khóc Dương Khuê” không chỉ là tiếng khóc thương xót mà còn là minh chứng cho tình bạn chân thành, thủy chung của các bậc nho sĩ xưa. Dù thời gian phủ mờ mọi vật, những vần thơ ấy vẫn làm lòng người hôm nay bồi hồi xúc động, khẳng định sức sống bền bỉ của thơ Nguyễn Khuyến qua các thế hệ.

Nguyễn Khuyến và Dương Khuê là đôi bạn tri âm tri kỷ sâu sắc. Nguyễn Khuyến sinh năm 1835, Dương Khuê sinh năm 1839, nhưng bạn đã ra đi trước vào năm 1902, để lại trong lòng Nguyễn Khuyến nỗi thương tiếc vô hạn qua bài thơ "Khóc Dương Khuê". Tình bạn là chủ đề phổ biến trong thơ ông, nhưng những tác phẩm thực sự đi vào lòng người thì lại rất hiếm hoi.

"Khóc Dương Khuê" của cụ Tam Nguyên Yên Đổ là một bài thơ khóc bạn hiếm có, đã gần một thế kỷ trôi qua vẫn được người đời ngưỡng mộ, yêu thương và truyền tụng bởi sự sâu sắc và cảm động. Lời thơ mở đầu khiến người đọc không khỏi xao xuyến:

“Bác Dương thôi đã thôi rồi,
Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta”.

Nhà thơ khéo léo sử dụng tu từ nói giảm nói tránh để làm dịu đi nỗi đau mất mát, “thôi đã thôi rồi” như một tiếng thở dài, chứa đựng niềm tiếc thương sâu sắc lan tỏa khắp không gian, với hình ảnh “nước mây man mác” gợi nên bầu không khí buồn bã, ngậm ngùi.

Nguyễn Khuyến hồi tưởng những tháng ngày gắn bó bền chặt cùng Dương Khuê:

“Nhớ từ thuở đăng khoa ngày trước
Vẫn sớm hôm tôi bác cùng nhau
Kính yêu từ trước đến sau,
Trong khi gặp gỡ khác đâu duyên trời”.

Hai người gặp nhau từ khoa thi Giáp Tí năm 1864, khi Nguyễn Khuyến đỗ giải nguyên, và từ đó họ trở thành bạn thân thiết như do duyên trời định. Câu thơ nhấn mạnh tình bạn không chỉ có yêu thương mà còn tràn đầy sự kính trọng, một vẻ đẹp cao quý hiếm thấy trong đời thường.

Những ký ức sống động về những chuyến du ngoạn, thưởng ngoạn thiên nhiên, hòa mình cùng âm thanh róc rách của suối nguồn và tiếng hát ả đào ngân vang bên những ngọn đèn lồng:

“Cũng có lúc chơi nơi dặm khách
Tiếng suối nghe róc rách lưng đèo
Có khi từng gác cheo leo
Thú vui con hát lựa chiều cầm xoang”.

Đôi bạn say mê thưởng thức cảnh sắc và văn hóa, cùng nhau trải qua những phút giây trọn vẹn của tình bạn và nghệ thuật. Thêm vào đó, rượu ngon và những câu thơ được soạn thảo bên chén quỳnh tương làm phong phú thêm đời sống tinh thần:

“Cũng có lúc rượu ngon cùng nhấp
Chén quỳnh tương ăm ắp bầu xuân,
Có khi bàn soạn câu văn
Biết bao đông bích, điển phần trước sau”.

Họ không chỉ là bạn tri âm mà còn là bạn đồng chí, cùng chia sẻ nỗi đau đất nước trong thời loạn lạc:

“Buổi dương cửu cùng nhau hoạn nạn
Phận đấu thăng chẳng dám tham trời
Bác già tôi cũng già rồi
Biết thôi thôi thế thì thôi mới là!”

Tuy Dương Khuê làm quan dưới triều mới còn Nguyễn Khuyến đã cáo quan về ở ẩn, nhưng tình bạn vẫn thủy chung không đổi thay, tràn đầy lòng kính trọng và yêu thương sâu sắc.

Cuối cùng, khi tin dữ đến, nhà thơ bàng hoàng, chân tay rụng rời trước sự ra đi đột ngột của người bạn thân:

“Kể tuổi tôi còn hơn tuổi bác
Tôi lại đau trước bác mấy ngày;
Làm sao bác vội về ngay,
Chợt nghe tôi bỗng chân tay rụng rời.”

Cảm giác cô đơn tràn ngập khi rượu ngon không còn bạn hiền để cùng nâng ly:

“Rượu ngon không có bạn hiền
Không mua không phải không tiền không mua.
Câu thơ nghĩ đắn đo không viết
Viết đưa ai ai biết mà đưa,
Giường kia treo cũng hững hờ
Đàn kia gảy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn”.

Nỗi cô đơn được dệt nên từ tiếng vọng của chữ “không” – một hợp âm trầm buồn, khiến tâm hồn nhà thơ như trống rỗng không lối thoát.

Trước sau, trong thơ Việt Nam chưa từng có bài thơ nào khóc bạn sắt son và sâu lắng như "Khóc Dương Khuê". Bố cục chặt chẽ, ngôn ngữ giản dị mà tinh tế, kết hợp hài hòa giữa điển cố và ngôn từ thuần Việt, làm nổi bật lên tình bạn chân thành, sâu đậm giữa hai người bạn lớn. Trong tất cả những câu thơ, có lẽ hai câu sau đây là tinh hoa, thể hiện trọn vẹn vẻ đẹp của tình bạn thiêng liêng đó:

“Kính yêu từ trước đến sau,
Trong khi gặp gỡ khác đâu duyên trời”.

Ngạn ngữ phương Tây có câu “Tình bạn là đóa hồng không gai” thật vậy, tình bạn như đóa hồng rực rỡ sắc hương, mang đến sự nhẹ nhàng, bình yên giữa cuộc đời đầy sóng gió. May mắn biết bao khi có những người bạn tri kỷ bên cạnh, như bệ đỡ giúp ta vượt qua thử thách gian nan.
Văn học Việt Nam không thiếu những bài thơ ca ngợi tình bạn, nhưng "Khóc Dương Khuê" của Nguyễn Khuyến nổi bật như viên ngọc quý, tỏa sáng vẻ đẹp tình bạn bền vững, sâu sắc. Mở đầu bài thơ vang lên hai câu đầy cảm xúc:

“Bác Dương thôi đã thôi rồi,
Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta.”

Câu thơ dùng lối nói giảm nói tránh, khéo léo bày tỏ nỗi mất mát sâu thẳm khi Dương Khuê ra đi, để lại nỗi buồn man mác, ngậm ngùi vô hạn trong lòng Nguyễn Khuyến. Tình bạn giữa hai người keo sơn, gắn bó, là tiếng kêu thương đột ngột, chứa chan thất vọng và hụt hẫng không lời giải tỏa.

Từ câu ba đến câu hai mươi hai, tác giả hồi tưởng hành trình tình bạn gắn bó: từ thuở cùng nhau chinh phục giấc mơ khoa bảng, đến những chia sẻ, tâm sự không thể quên:

“Nhớ từ thuở đăng khoa ngày trước,
Vẫn sớm hôm tôi bác cùng nhau.
Kính yêu từ trước đến sau,
Trong khi gặp gỡ khác đâu duyên trời.”

Nhân duyên giữa hai người bạn không phải thường tình mà là một sợi dây thiêng liêng kết nối hai tâm hồn đồng điệu, vượt qua thử thách cuộc đời đầy gian khó. Ký ức về người bạn thân cứ dào dạt trong tâm tưởng, lay động khôn nguôi:

“Cũng có lúc chơi nơi dặm khách,
Tiếng suối nghe róc rách lưng đèo.
Có khi từng gác cheo leo,
Thú vui con hát lựa chiều cầm xoang.”

Nguyễn Khuyến nhớ về lần gặp mặt cuối cách đây ba năm, khi cả hai người mừng mừng tủi tủi, cùng vượt qua thăng trầm thời cuộc và tuổi già:

“Cầm tay nhau hỏi hết xa gần,
Mừng rằng bác vẫn tinh thần chưa can.”

Ấy vậy mà giờ đây bạn đã không còn nữa. Nỗi mất mát khiến nhà thơ chới với, chân tay rụng rời:

“Làm sao bác vội về ngay?
Chợt nghe tôi bỗng thấy chân tay rụng rời.”

Nguyễn Khuyến xót xa khi người bạn nhỏ tuổi hơn lại ra đi trước, để lại trong lòng ông nỗi đau đớn tột cùng, đành buông lời trách nhưng cũng đầy thương cảm: sao bạn vội vã rời xa đời này.
Cuối cùng, trong nỗi cô đơn sâu sắc, nhà thơ chỉ biết gửi gắm nỗi nhớ thương vào thơ:

“Câu thơ nghĩ đắn đo không viết,
Viết đưa ai, ai biết mà đưa?
Giường kia treo cũng hững hờ,
Đàn kia gảy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn.”

Khóc bạn không thành tiếng, tuổi già hạt lệ như sương, ông đành giữ nỗi đau trong lòng nhưng vẫn khiến người đọc thấu cảm nỗi cô đơn và thương tiếc sâu nặng.
"Khóc Dương Khuê" là một tác phẩm đầy xúc cảm, dùng lối nói giảm nói tránh tinh tế cùng nhiều điển cố, hình ảnh giàu sức biểu cảm, kết cấu hài hòa tạo nên một bài thơ trọn vẹn, sâu sắc về tình bạn thủy chung, son sắt. Đây thực sự là viên ngọc quý trong kho tàng thơ ca Việt Nam về tình bạn chân thành và bất diệt.

Trong kho tàng thơ ca nghìn năm của dân tộc Việt Nam, Nguyễn Khuyến vững vàng giữ vị trí kiệt xuất. Ông là nhà thơ của những vần thơ thuần Việt, nơi tình cảm sâu sắc của con người Việt được thắp sáng bằng ngôn từ giản dị, tinh khiết mà đầy xúc cảm. Trong số đó, bài thơ "Khóc Dương Khuê" là tác phẩm không thể không nhắc đến.

Tình bạn giữa Nguyễn Khuyến và Dương Khuê không hoàn toàn như mong đợi. Cùng đỗ cử nhân, tiến sĩ và làm quan triều Nguyễn, nhưng sau năm 1884 – khi đất nước rơi vào ách đô hộ của thực dân Pháp – Dương Khuê vẫn tiếp tục làm quan cho triều đình tay sai, khác với chí hướng từ quan về quê của Nguyễn Khuyến. Tuy vậy, tình bạn chân thành vẫn không bị phai mờ. Cái chết bất ngờ của Dương Khuê là nỗi mất mát sâu sắc với Nguyễn Khuyến. Lúc ấy, ông chỉ biết kêu lên bằng tiếng lòng chân thành:

"Bác Dương thôi đã, thôi rồi,
Nước mây man mác, ngậm ngùi lòng ta."

Hai câu thơ giản dị, không hoa mỹ, chỉ tràn đầy nỗi đau thật thà, như lời một người dân quê thốt ra giữa nỗi xót xa tận đáy lòng. Trong bối cảnh văn chương luôn đề cao sự trang nhã, Nguyễn Khuyến chọn cách nói giảm nhẹ mà vẫn giữ được sự chân thành đến tận cùng. Không dám gọi thẳng chữ “chết”, ông dùng những tiếng “thôi” như lời buông xuống nặng trĩu của người mất mát.

Giữa nỗi đau ấy, nhà thơ không thét lên, không ồn ào, mà lặng lẽ đối diện, ôn lại kỷ niệm với người bạn, những ngày đầu gặp nhau trong khoa thi, cùng nhau nếm trải cuộc đời:

"Nhớ từ thuở đăng khoa ngày trước,
Những sớm hôm tôi bác cùng nhau,
Kính yêu từ trước đến sau,
Trong khi gặp gỡ biết đâu duyên trời."

Tình bạn bắt đầu như một định mệnh, gắn bó sâu sắc với lòng kính yêu trọn vẹn. Những kỷ niệm ấy hiện lên sống động qua hình ảnh thiên nhiên, âm thanh nhẹ nhàng, những phút giây thưởng thức thanh cao:

"Cũng có lúc chơi nơi dặm khách,
Tiếng suối nghe róc rách lưng đèo,
Có khi từng gác cheo leo,
Thú vui con hát lựa chiều cầm xoang."

Những niềm vui đơn sơ ấy, tiếng đàn tiếng hát, tiếng suối róc rách vẫn ngân vang trong tâm hồn nhà thơ. Dù thời cuộc có đổi thay, rượu ngon, câu văn cùng bạn vẫn là niềm an ủi lớn lao:

"Cũng có lúc rượu ngon cùng nhấp,
Chén quỳnh tương ăm ắp bầu xuân,
Có khi bàn soạn câu văn,
Biết bao đông bích, điển phần trước sau."

Nhưng rồi vận hạn đen tối, đất nước lầm than, cả hai cùng chịu cảnh ngộ, ông lặng lẽ nhận ra sự bất lực và tuổi già:

"Buổi dương cửu cùng nhau hoạn nạn,
Phận đấu thăng chẳng dám than trời,
Bác già tôi cũng già rồi,
Biết thôi thôi thế thì thôi mới là!"

Nỗi đau mất mát khắc sâu trong lòng khi bạn ra đi đột ngột, khiến ông chới với, hụt hẫng:

"Kể tuổi tôi còn hơn tuổi bác,
Tôi lại đau trước bác mấy ngày,
Làm sao bác vội về ngay,
Chợt nghe tôi bỗng chân tay rụng rời!"

Ông tiếc thương người bạn hiền, không còn ai để cùng chia sẻ rượu ngon, câu thơ, tiếng đàn:

"Rượu ngon không có bạn hiền,
Không mua không phải không tiền không mua.
Câu thơ nghĩ đắn đo không viết,
Viết đưa ai ai biết mà đưa,
Giường kia treo cũng hững hờ,
Đàn kia gảy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn."

Giữa nỗi cô đơn sâu thẳm, Nguyễn Khuyến tìm cách an ủi bản thân bằng sự chấp nhận, dẫu lòng vẫn đầy thương nhớ:

"Bác chẳng ở dẫu van chẳng ở,
Tôi tuy thương lấy nhớ làm thương.
Tuổi già hạt lệ như sương,
Hơi đâu ép lấy hai hàng chứa chan!"

Bài thơ "Khóc Dương Khuê" là khúc ca bất hủ về tình bạn sâu sắc, chân thành, được thể hiện qua ngôn từ giản dị mà đong đầy xúc cảm, phản chiếu tâm hồn cao thượng của một nhà thơ lớn trong lịch sử văn học Việt Nam.

Nguyễn Khuyến (1835 - 1909) để lại kho tàng gần 800 bài thơ chữ Nôm và chữ Hán, trong đó hơn một trăm bài viết về tình bạn thân thiết. Trong số đó, bài "Bạn đến chơi nhà" gần như ai cũng quen thuộc. Về người bạn chí thân Dương Khuê (1839 - 1902), Nguyễn Khuyến đã sáng tác bốn bài thơ chữ Hán, trong đó bài thứ tư mang tên "Vãn đồng niên Vân Đình tiến sĩ Dương Thượng thư" được dịch ra chữ Nôm thành "Khóc Dương Khuê".

Đây là bài thơ khóc bạn đong đầy cảm xúc, thấm đẫm tình thương và là tác phẩm nổi bật trong nền thơ ca dân tộc. Dương Khuê, bạn đồng khoa của Nguyễn Khuyến năm 1864, đỗ tiến sĩ, làm quan và để lại nhiều tác phẩm thơ hát nói nổi tiếng.

Tình bạn từ đồng khoa dần thăng hoa thành tri âm tri kỷ, tạo nên cảm xúc chân thành và sâu sắc trong bài thơ. "Khóc Dương Khuê" có thể xem như một bài văn tế bằng thể thơ song thất lục bát gồm 38 câu, mở đầu bằng tiếng thở than đau đớn:

"Bác Dương thôi đã thôi rồi,
Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta".

Từ ngữ "thôi đã thôi rồi" giản dị nhưng chứa đựng nỗi mất mát lớn lao, dịu nhẹ đi sự đau xót cho tuổi già. Theo cách tính tuổi truyền thống, khi Dương Khuê mất ở tuổi 63 thì Nguyễn Khuyến đã 68 tuổi, là tiếng khóc của những người bạn già đằm thắm và sâu sắc.

Hình ảnh "nước mây" biểu tượng cho sự cách biệt, xa vời vợi, mà dù cách xa thì lòng vẫn ôm ấp bóng hình bạn. "Man mác" và "ngậm ngùi" gợi mở không gian nỗi buồn bao la, sự cách trở âm dương.

Chữ "bác" trong thơ Nguyễn Khuyến chứa đựng tấm lòng kính trọng và thân mật đặc biệt, thể hiện sự trang nghiêm và mộc mạc trong tình bạn của Tam nguyên Yên Đổ: "Bác Dương thôi đã thôi rồi... Kể tuổi tôi còn hơn tuổi bác... Bác chẳng ở, dẫu van chẳng ở".

Phần sau bài thơ gồm 24 câu, kể lại những kỷ niệm thân thiết, sâu sắc cùng người bạn quá cố. Với nhà nho, bạn đồng khoa là tri kỷ tuyệt vời nhất. Nguyễn Khuyến và Dương Khuê gắn bó từ lúc đăng khoa đến làm quan, tình bạn đó chính là "duyên trời":

"Nhớ từ thuở đăng khoa ngày trước,
Vẫn sớm hôm tôi bác cùng nhau.
Kính yêu từ trước đến sau,
Trong khi gặp gỡ khác đâu duyên trời".

Những từ "sớm hôm", "cùng nhau", "từ trước đến sau" tỏ bày sự thủy chung, sâu đậm của tình bạn. Từng kỷ niệm như mảnh hồn nhà thơ thấm đẫm nước mắt, bạn như vẫn hiện hữu bên cạnh. Chỉ có tri âm, tao nhân mặc khách mới có những khoảnh khắc cầm ca, thi tửu đáng nhớ đến vậy.

Những chuyến đi chơi, nghe tiếng suối róc rách nơi lưng đèo, thưởng thức hát ả đào trên lầu cao, cùng say trong tiếng đàn, giọng hát:

"Có khi từng gác cheo leo,
Thú vui con hát lựa chiều cầm xoang".

"Từng gác cheo leo" gợi lại cảm giác mê say của đôi bạn tri âm, say đắm trong nghệ thuật hát ả đào mà cả hai đều say mê sáng tác hài hát nói.

Người xưa có câu: "Tửu phùng tri kỷ thiên bôi thiểu - Thi hội tri âm bán cú đa". Nguyễn Khuyến nhớ lại những lần cùng nhau nâng chén, làm thơ:

"Cũng có lúc rượu ngon cùng nhắp,
Chén quỳnh tương ăm ắp bầu xuân.
Có khi hàn soạn câu văn,
Biết bao đông bích điển phần trước sau".

"Chén quỳnh tương" - chén ngọc quý, là hình ảnh biểu tượng cho tình bạn đượm nồng hứng khởi. "Đông bích, điển phần" là niềm tự hào kín đáo của những nhà nho học rộng tài cao.

Phép liệt kê trùng điệp "Cũng có lúc" và "Có khi" tạo nên âm hưởng thiết tha, ghi dấu những kỷ niệm sâu sắc không thể phai.

Không chỉ kỷ niệm vui, còn có nỗi buồn khi đất nước bị xâm lăng, dân tộc rơi vào thống trị Pháp, nhà nho như họ "cùng nhau hoạn nạn". Nguyễn Khuyến cáo bệnh về quê sống giản dị, từ bỏ danh vọng, trong khi Dương Khuê vẫn làm quan. Qua thơ chữ Hán "Gửi thăm quan Thượng thư họ Dương", Nguyễn Khuyến thấu hiểu cảnh ngộ bạn và đồng cảm sâu sắc.

Dù khác cách ứng xử, tình bạn vẫn thủy chung, bao dung: "Bác già tôi cũng già rồi,
Biết thôi, thôi thế, thì thôi, mới là".

Chữ "rồi" vần với "thôi" như tiếng thở dài, an ủi, không muốn nhắc lại điều không vui, thể hiện tình bạn sâu sắc.

Cuối cùng, khi bạn qua đời, Nguyễn Khuyến tiếc nuối, ân hận vì tuổi già sức yếu, không thể thường xuyên gặp gỡ, thể hiện qua những câu thơ đầy cảm động:

"Muốn đi lại, tuổi già thêm nhác,
Trước ba năm gặp bác một lần,
Cầm tay hỏi hết xa gần,
Mừng rằng bác vẫn tinh thần chưa can".

"Tinh thần chưa can" nghĩa là sức khỏe còn sáng suốt, thế mà bạn đã ra đi đột ngột, làm tác giả bàng hoàng, chân tay rụng rời:

"Kể tuổi tôi còn hơn tuổi bác,
Tôi lại đau trước bác mấy ngày.
Làm sao bác vội về ngay?
Chợt nghe tôi bỗng chân tay rụng rời!".

Tình bạn được kể lại theo dòng thời gian, từ lúc đăng khoa đến lúc bạn qua đời, với những phép liệt kê và trùng điệp khiến tình cảm thêm sâu đậm, thiết tha.

Người Việt, đặc biệt là người già khi khóc thương thường kể lể kỷ niệm để bày tỏ lòng tiếc thương. Nguyễn Khuyến cũng vậy, lời thơ vừa kể vừa nức nở, khiến cảm xúc trào dâng.

Tám câu thơ tiếp theo thể hiện nỗi buồn cô đơn, trách bạn vội ra đi, làm cuộc sống nhà thơ trở nên trống trải, vô nghĩa:

"Ai chẳng biết chán đời là phải,
Sao vội vàng đã mải lên tiên;
Rượu ngon không có bạn hiền,
Không mua không phải không tiền không mua".

Liên tiếp năm chữ "không" diễn tả sự trống vắng, cô đơn của tuổi già và nỗi nhớ bạn tri âm. Nhà thơ bày tỏ thái độ kín đáo trước thời cuộc, vẫn không quên lời dặn dò con cháu trong di chúc và thơ ca.

Bạn mất, đời nhà thơ thêm cô đơn, không còn bạn để cùng uống rượu, ngâm thơ, nghe đàn. Cảnh vật xung quanh cũng trơ trọi, lạnh lẽo:

"Câu thơ nghĩ đắn đo không viết,
Viết đưa ai, ai biết mà đưa.
Giường kia treo cũng hững hờ,
Đàn kia gảy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn."

Lời than xót sâu sắc qua điển tích Tử Kỳ - Bá Nha và Trần Phồn - Từ Trĩ, giường bạn và tiếng đàn giờ đây đều mất hồn vì vắng bạn tri âm.

Bài thơ là tiếng lòng của một tình bạn đẹp, vừa là nỗi buồn, sự cô đơn và niềm thương nhớ sâu sắc của nhà thơ dành cho bạn thân và chính bản thân mình:

"Bác chẳng ở dẫu van chẳng ở,
Tôi tuy thương lấy nhớ làm thương,
Tuổi già hạt lệ như sương,
Hơi đâu ép lấy hai hàng chứa chan."

Qua bao thăng trầm, Tam nguyên Yên Đổ còn biết lấy nhớ làm thương, tiếng khóc bạn chan chứa nước mắt đau đáu cho đất nước, gia đình và tình bạn keo sơn.

"Khóc Dương Khuê" là minh chứng cho một tình bạn tri âm cảm động, tinh tế và mãi mãi lay động lòng người, dù trải qua gần một thế kỷ vẫn bền bỉ chạm đến trái tim độc giả.