Top 5 bài văn phân tích tâm trạng nhân vật Xúy Vân trong trích đoạn "Xúy Vân giả dại" của vở chèo cùng tên (Ngữ văn 10 - sách Cánh diều) được đánh giá xuất sắc nhất

Chèo là hình thức nghệ thuật sân khấu dân gian đa tài và phổ biến nhất vùng đồng bằng Bắc Bộ, hòa quyện giữa hát, múa và diễn xuất một cách hài hòa. Sáng tạo từ tầng lớp trí thức bình dân, chèo không chỉ là nét văn hóa mà còn phản ánh ước vọng công danh, học hành và sự thăng tiến xã hội của các thế hệ xưa. Vở chèo "Kim Nham" nổi bật với trích đoạn "Xúy Vân giả dại" – một tác phẩm tiêu biểu trong chương trình học phổ thông, thể hiện sâu sắc bi kịch tình yêu và nội tâm phức tạp của nhân vật Xúy Vân.

Trong mùa hội chèo, tiếng trống vang vọng giữa làng quê, khơi gợi những xúc cảm đặc biệt cho người dân qua câu ca:

"Những cơn mưa xuân phơi phới bay
Hoa xoan rụng đầy đất trắng tay
Hội chèo đến làng Đặng ngang qua
Mẹ bảo: 'Tối nay làng Đoài chèo...'"
(Nguyễn Bính)

Xúy Vân là cô gái ngây thơ, u sầu, lạc lối trong tình yêu khi rơi vào mối quan hệ đầy mâu thuẫn. Nàng đem lòng yêu Trần Phương sau thời gian xa chồng, rồi giả điên để mong Kim Nham từ bỏ, dù Kim Nham không từ bỏ, tìm mọi cách chữa trị cho nàng. Câu chuyện tình yêu của Xúy Vân phơi bày bi kịch của người phụ nữ trong xã hội phong kiến, giữa khát vọng hạnh phúc và sự đắng cay của số phận. Đoạn trích không chỉ lột tả tâm trạng rối bời mà còn mang đến thông điệp nhân văn sâu sắc về sự chung thủy và đồng cảm với thân phận người phụ nữ xưa.

Vở chèo "Kim Nham" được xem như viên ngọc quý của nghệ thuật chèo cổ truyền Việt Nam, trong đó trích đoạn "Xúy Vân giả dại" nổi bật như một minh chứng sâu sắc khiến người xem say mê. Những xung đột nội tâm phức tạp của Xúy Vân được khắc họa tinh tế qua từng câu chữ, làm nổi bật bi kịch của một người phụ nữ chịu cảnh cô đơn, chờ đợi chồng xa cách.

Nguyên nhân dẫn đến hành động giả điên của Xúy Vân bắt nguồn từ sự cô độc khi kết duyên với Kim Nham nhưng phải sống xa chồng. Trong khoảng thời gian đó, nàng bị Trần Phương dụ dỗ, và để giải thoát bản thân khỏi cảnh ngộ trớ trêu, Xúy Vân chọn cách giả điên, dựng nên màn kịch để chồng trả tự do và nàng có thể theo nhân tình.

Qua lời tự giới thiệu đầy ẩn ý, Xúy Vân thừa nhận sự mâu thuẫn trong lòng: "Tuy dại dột, tài cao vô giá", tiếng hát vang danh nhưng lại vướng vào mối tình tay ba đau lòng, khiến nàng vừa đáng thương vừa đáng trách.

Trong suốt trích đoạn, ngôn ngữ và hành động của nhân vật như cuốn trôi người xem vào vòng xoáy của nỗi đau, tủi hổ và sự tuyệt vọng. Nàng kêu gọi, mong chờ nhưng đò không đáp, cuộc đời nàng đành buông theo dòng chảy nghiệt ngã, chấp nhận số phận không như ý: "Chả nên gia thất thì về, ở làm chi mãi cho chúng chê, bạn cười".

Xúy Vân cũng bộc lộ sự tự ti, xấu hổ khi phải thú nhận: "Tôi không trăng gió lại gặp người gió trăng", như một lời cảnh tỉnh về sự trân trọng đạo đức trong đời sống vợ chồng, đồng thời cũng là tiếng lòng thương tiếc cho chính mình.

Hình ảnh con gà rừng lạc lõng bên đàn công lộng lẫy làm nổi bật cảm giác cô đơn, lạc lõng của nàng, người con gái trong một xã hội phong kiến đầy ràng buộc và bất công. Dù đau khổ, nàng vẫn giữ trong tim khát khao về một mái ấm bình dị, một cuộc sống vẹn tròn với những hình ảnh mộc mạc mà sâu sắc như "Chờ cho bông lúa chín vàng, để anh đi gặt, để nàng mang cơm".

Điệu hát ngược cuối đoạn là đỉnh điểm của sự tuyệt vọng, khi Xúy Vân không còn phân biệt được thực tại và ảo giác, thể hiện tâm trạng rối bời, mất phương hướng đến cùng cực.

Qua đoạn trích, tác giả dân gian không chỉ ca ngợi sự chung thủy trong hôn nhân mà còn truyền tải sự cảm thông sâu sắc đối với thân phận người phụ nữ trong xã hội xưa. Khát vọng hạnh phúc của Xúy Vân dù chính đáng nhưng lại bị dập tắt bởi định kiến và quyền lực nam giới, khiến người đọc thêm trân trọng giá trị nhân văn và ý nghĩa sâu sắc của tác phẩm.

Chèo là nghệ thuật sân khấu dân gian độc đáo, hòa quyện tinh tế giữa hát, múa và diễn xuất. Các làn điệu chèo phong phú, đa dạng, lời ca thấm đẫm hồn quê qua ca dao, dân ca, tạo nên sức sống lâu bền của nghệ thuật truyền thống dân tộc.

Những tác phẩm chèo kinh điển như "Quan Âm Thị Kính", "Trương Viên", "Chu Mãi Thần", "Kim Nham" đã đi sâu vào lòng người, được nhiều thế hệ say mê. Dịp hội làng sau mùa gặt hay đầu xuân, tiếng trống chèo vang vọng qua luỹ tre xanh, khơi gợi trong lòng bao xúc cảm:

"Bữa ấy mưa xuân phơi phới bay
Hoa xoan lớp lớp rụng vơi đầy
Hội chèo làng Đặng đi ngang ngõ
Mẹ bảo: 'Thôn Đoài hát tối nay...'" (Nguyễn Bính)

Chèo còn lưu giữ nhiều trích đoạn nổi bật như "Thị Mầu lên chùa", "Xuý Vân giả dại", "Thị Phương dắt mẹ chồng chạy giặc", "Tuần Ty gặp đào Huế"... thu hút lòng người qua từng thế hệ. Đặc biệt, trích đoạn "Xuý Vân giả dại" trong vở “Kim Nhan” khắc họa sâu sắc bi kịch tình yêu của cô gái trẻ, với ánh mắt bốc lửa, tiếng hát mê đắm và động tác đầy biểu cảm, để lại dấu ấn khó phai trong lòng khán giả. Nhiều nghệ sĩ chèo danh tiếng đã trưởng thành qua vai diễn này.

Xuý Vân xuất hiện với tâm trạng lơ lửng giữa tỉnh và điên, từ lời nói lệch lạc đến câu hát như cuộn xoáy tâm hồn người con gái đang mòn mỏi chờ đợi chồng:

“Tôi là đò, đò nỏ có thưa
Tôi càng chờ, càng đợi, càng trưa chuyển đò.”

Tâm trạng chờ đợi cùng lo âu về tuổi xuân trôi qua dần dần được thể hiện qua câu hát lục bát phá cách, đượm nét bi thương của người con gái đang bị ràng buộc trong hôn nhân:

“Chẳng nên gia thất thì về
Ở làm chi nữa chúng chê bạn cười.”

Cô thổ lộ mối tình "gió giăng" và khát khao gắn bó thủy chung đến đầu bạc răng long:

“Gió giăng thì mặc gió giăng
Đôi ta chỉ quyết đạo hằng với nhau.”

Tâm trạng “nổi loạn” và bứt phá khỏi lễ giáo phong kiến ấy vẫn khiến nhiều người ngỡ ngàng. Khi được gọi tên, Xuý Vân tự bạch về mình và hoàn cảnh trớ trêu:

“Chẳng giấu gì: tôi tên gọi Xuý Vân
Lấy Kim Nhan nhà khó gian truân
Chồng học vắng chầy ngày mong mỏi
Tôi ngồi từ tối
Đợi khách tha nhang
Gái phải nằm hàng
Nghề dại dột... nhưng tài cao vô giá
Thiên hạ đồn tôi hát hay đã lạ
Ai cũng gọi là cô ả Xuý Vân
Phụ Kim Nhan say đắm Trần Phương
Nên đến nỗi điên cuồng rồ dại...”

Tiếng hát “con gà rừng” và “hát xe chỉ” thể hiện số phận trái ngang, tình cảm dâng trào, khát khao được sống trọn vẹn với tình yêu thật sự, dù phải chối bỏ mối duyên cũ.

Trích đoạn tái hiện rõ nét nỗi lòng cô gái đa tình, bi thương, với sự “giả dại” như một cách giải thoát tâm hồn khỏi bi kịch tình cảm. Cái kết bi thảm của Xuý Vân đã nhấn sâu cảm xúc nhân đạo, làm người xem trăn trở về ý nghĩa tình yêu và hạnh phúc gia đình.

Màn chèo "Xuý Vân giả dại" không chỉ là câu chuyện tình yêu mà còn là tiếng nói sâu sắc về khát vọng sống, tình cảm và số phận người phụ nữ trong xã hội truyền thống.

Vở chèo Kim Nham mở đầu bằng cuộc hôn nhân vội vã giữa Xuý Vân và cha nẹ Kim Nham, một cuộc gả bán không tình yêu đã đẩy nhân vật vào bi kịch sâu sắc, tạo nên hình ảnh người đào lệch đặc trưng của chèo cổ. Lấy chồng mà chẳng được gần bên, với thân phận nông dân lại bị gả vào nhà chữ nghĩa, Xuý Vân cảm thấy lạc lõng, cô đơn trong gia đình mới, thiếu vắng người chia sẻ tâm sự. Tâm trạng ấy được khắc họa rõ nét qua lời hát "gà rừng ăn lẫn với công – Đắng cay chẳng có chịu được ức…", cô ví mình như con gà rừng ngơ ngác giữa bầy công sang trọng, đầy đắng cay và bất lực.

Trong cảnh ngột ngạt đó, khi gặp Trần Phương – tay chơi nổi tiếng đất Đông Ngàn – cô tưởng chừng bắt được chiếc phao cứu sinh cho cuộc đời mình. Bị lời đường mật mê hoặc, Xuý Vân mơ mộng, giả dại để được trở về nhà, hy vọng thoát khỏi cảnh tù túng và được sống bên người mình yêu. Những câu hát điên dại của cô không chỉ là sự mê muội mà chứa đựng nỗi lòng cay đắng sâu thẳm, khát khao mãnh liệt của một tâm hồn trẻ trung muốn sẻ chia, bộc bạch những tâm sự bị chôn giấu, điều mà phụ nữ phong kiến xưa không dám thổ lộ.

Xuý Vân vừa rối rít gọi đò "bớ đò, bớ đò", vừa buồn chán trong câu hát: "Tôi kêu đò, đò nọ không thưa – Tôi càng chờ càng đợi, càng trưa chuyến đò", thể hiện nỗi tuyệt vọng khi bản thân đã lỡ làng, chẳng ai chờ đón, chẳng ai đón nhận. Hình ảnh con sông trong văn học dân gian thường là biểu tượng của sự chia lìa, khoảng cách mênh mang đầy thương nhớ, như trong ca dao và thơ Đường – Tống: "Sông Thương nước chảy đôi dòng, Bên trong, bên đục đau lòng biệt li" hay câu thơ nổi tiếng của Lí Bạch tiễn biệt Mạnh Hạo Nhiên.

Con đò vốn là phương tiện nối liền hai bờ nhưng lại mất hút, chỉ còn lại dòng sông rộng lớn, như trong thơ Lí Bạch; hay con đò trong lời hát của Xuý Vân cứ mãi chờ đợi mà không đến, gợi lên hình ảnh cô đơn và thất vọng. Dù biết "Chả nên gia thất thì về – ở làm chi mãi cho chúng chê, bạn cười", nhưng chuyện quay về đâu dễ dàng khi đã lấy chồng và bước sang trang đời mới. Nỗi chờ đợi ấy càng làm hiện rõ sự bẽ bàng, hụt hẫng trong lòng cô.

Với cô gái thôn quê Xuý Vân, mái ấm giản đơn "anh đi gặt, nàng mang cơm" là ước mơ mộc mạc nhưng xa vời, bởi Kim Nham say mê đèn sách, để mặc cô một mình gánh vác gánh nặng gia đình. Lời hát "Bông bông dắt, bông bông díu – Xa xa lắc, xa xa líu – Láng giềng ai hay…" lặp đi lặp lại, phác họa nỗi thất vọng sâu sắc. Duyên phận gắn kết nhưng ước mơ của họ khác biệt đến không thể hòa hợp: một bên mong cuộc sống bình dị bên nhau, còn bên kia mải mê thi cử, đỗ đạt, làm quan. Sự khác biệt đó khiến cuộc hôn nhân trở thành xiềng xích nghiệt ngã. Nỗi uất ức, cô đơn khiến Xuý Vân phải than thở qua hình ảnh ẩn dụ: "Con cá rô nằm vũng chân trâu – Để cho năm bảy cần câu châu vào…" – không gian chật hẹp và nguy hiểm, nơi con cá nhỏ bé bị bao vây không lối thoát, tượng trưng cho sự bế tắc và mất tự do của cô.

Điệp ngữ "Láng giềng ai hay, ức bởi xuân huyên" càng làm nổi bật nỗi cô đơn và khát vọng hạnh phúc. "Xuân huyên" – hai loài cây cổ thụ biểu tượng cho cha mẹ già – lại là những người không thể thấu hiểu hay chia sẻ với cô, vì xã hội phong kiến nghiêm khắc không cho phép cô vượt qua định kiến "cha mẹ đặt đâu, con ngồi đấy". Xuý Vân bị bao quanh bởi bức tường vô hình của định kiến, nơi cô không thể tự do bộc lộ, dù lòng đang trào dâng khát khao đổi thay. Câu ca dao: "Em như con hục đần đình, Muốn bay không cất nổi mình mà bay" chính là tiếng lòng ai oán cho số phận bế tắc, ngột ngạt của cô.

Cuộc đời Xuý Vân khiến người ta day dứt không nguôi, vừa được biểu hiện qua những câu hát bóng gió, lời bộc bạch thẳng thắn, vừa qua những câu hát ngược đầy ý nhị cuối đoạn trích:

… Cái trứng gà mà tha con quạ lên ngồi trên cây
Ở trong đình có cái khua, cúi nhôi,
Ở trong cái nón có cái kèo, cúi cột,
Ở dưới sông có cái phố bán bát,
Lẻn trên biển ta đốn gỗ làm nhà…

Những câu hát ngược xuôi này vừa thể hiện tâm trạng rối bời, điên dại, vừa phản ánh thế giới ngược đời, trớ trêu mà cô đang chứng kiến. Những hình ảnh ẩn dụ, khi kín đáo, lúc bóng bẩy, được lồng ghép giữa tiếng cười và lời hát tưởng vô nghĩa, tạo nên nội tâm sâu sắc, bi kịch và rối loạn, thể hiện rõ tâm trạng bế tắc và mất phương hướng của Xuý Vân.

Chèo là loại hình nghệ thuật sân khấu dân gian tổng hợp, từng là nét văn hóa đặc trưng, phổ biến khắp miền đồng bằng Bắc Bộ. Được sáng tạo bởi những tầng lớp trí thức bình dân, chèo thường phản ánh khát vọng công danh, học vấn và địa vị xã hội – những ước mơ của người xưa. Vở chèo "Kim Nham" nổi bật như một tác phẩm kinh điển, trong đó trích đoạn "Xúy Vân giả dại" đã trở thành bài học sâu sắc dành cho học sinh trung học phổ thông, thể hiện bi kịch tình yêu đan xen những mâu thuẫn nội tâm của nhân vật Xúy Vân một cách tinh tế.

Xúy Vân – cô gái vừa xinh đẹp vừa tháo vát, luôn nung nấu khát vọng hạnh phúc giản dị. Thế nhưng, trong xã hội phong kiến khắt khe, nàng như đại diện cho biết bao người con gái không quyền tự quyết định số phận, tình yêu và hôn nhân đều do cha mẹ định đoạt, và cuộc hôn nhân của nàng với Kim Nham cũng không phải ngoại lệ, được gấp rút sắp đặt đầy gượng ép, thiếu vắng tình cảm thật sự.

Ban đầu, với tâm thế người con dâu mẫu mực, người vợ tận tụy, Xúy Vân múa điệu quay tơ, dệt vải, vớt bèo, khâu vá... bộc lộ nét duyên dáng và đảm đang qua từng cử chỉ. Mong ước của nàng là một mái ấm giản đơn, với chồng cày vợ cấy, mùa gặt chồng đi gặt, vợ mang cơm đón chờ:

"Chờ cho lúa chín bông vàng
Để anh đi gặt, để nàng mang cơm".

Ước mơ ấy trong sáng, mộc mạc nhưng bất hòa với thực tế khi Kim Nham là chàng thư sinh mải mê học hành, xa rời công việc đồng áng, khiến Xúy Vân phải gánh vác gánh nặng gia đình một mình. Những câu hát như "Bông bông dắt, bông bông díu – xa xa lắc, xa xa líu" vang lên đầy tâm trạng, khắc họa nỗi cô đơn sâu sắc của nàng.

Dù ràng buộc bởi nhân duyên, nhưng ước vọng và tâm tư của Xúy Vân – Kim Nham hoàn toàn đối nghịch, khiến hạnh phúc hôn nhân trở nên xa vời. Cảm giác bức bối, ngột ngạt của nàng được biểu hiện rõ qua hình ảnh "Con cá rô nằm giữa vũng chân trâu – để cho năm bảy cần câu châu vào", gợi không gian chật hẹp, đầy nguy hiểm và bất an. Điệp khúc "Láng giềng ai hay, ức bởi xuân huyên" khắc sâu nỗi cô đơn thầm kín không thể chia sẻ, ngay cả với người thân thiết nhất.

Khát khao một tình yêu đích thực chưa được đáp lại, Xúy Vân gặp Trần Phương – một ánh sáng mới trong đời nàng. Nhưng niềm hy vọng ấy nhanh chóng vỡ tan khi Trần Phương lừa dối, dụ nàng giả điên để thoát khỏi cuộc hôn nhân ép buộc, nhằm tiến tới cuộc sống riêng với hắn. Xúy Vân ngây thơ tin lời, ôm mộng hạnh phúc bằng cách giả dại, nhưng mọi cố gắng đều vô vọng khi Kim Nham quyết tâm chữa trị, dù thầy thuốc tài giỏi cũng không thể cứu được tình trạng giả tạo này. Cuối cùng, Kim Nham đành viết đơn ly hôn.

Thế nhưng, bi kịch vẫn chưa kết thúc: Trần Phương không những không cưới nàng mà còn bỏ rơi như một vật vô giá trị. Sự phản bội này đẩy Xúy Vân vào cơn điên cuồng đau đớn. Dẫu có lỗi khi bỏ chồng theo trai, nàng vẫn đáng thương bởi sự tin tưởng ngây thơ và tình yêu chân thành. Xúy Vân hát rằng: "Tôi không trăng gió nhưng gặp người gió trăng", thể hiện nàng không hư hỏng mà chỉ yêu say đắm người khác, tình cảm bị xã hội phong kiến khắt khe lên án.

Tình yêu và tự do bị ràng buộc trong những định kiến hà khắc khiến nàng chao đảo, cuối cùng nhận lấy sự cô đơn cùng đau thương. Trích đoạn không chỉ phê phán xã hội mà còn thể hiện sự đồng cảm sâu sắc với khát khao yêu thương tự do, trong sáng của người con gái xưa.