Cách nhận biết phương pháp điều trị tự kỷ ABA có gây hại hay không

27/02/2025

Nội dung bài viết

Phương pháp phân tích hành vi ứng dụng (ABA) luôn là chủ đề gây nhiều tranh cãi trong cộng đồng người tự kỷ. Một số người chia sẻ về trải nghiệm tiêu cực hoặc lạm dụng, trong khi số khác lại khẳng định hiệu quả tích cực của phương pháp này. Là người thân của người tự kỷ, bạn luôn mong muốn điều tốt nhất, nhưng làm thế nào để phân biệt giữa thành công và thất bại? Hãy quan sát kỹ lưỡng để nhận ra những dấu hiệu quan trọng. Bài viết này dành cho người thân của trẻ tự kỷ, nhưng thanh thiếu niên và người lớn mắc chứng tự kỷ cũng có thể tham khảo.

Lưu ý: Bài viết đề cập đến các chủ đề nhạy cảm như liệu pháp phục tùng và lạm dụng, có thể gây khó chịu, đặc biệt với những người mắc rối loạn stress sau sang chấn (PTSD) do liệu pháp này. Nếu cảm thấy không thoải mái, hãy dừng đọc ngay lập tức.

Các bước thực hiện

Đánh giá mục tiêu của liệu pháp ABA

Mục tiêu chính của liệu pháp ABA là giúp người thân của bạn học hỏi kỹ năng mới, sống vui vẻ và thoải mái. Việc loại bỏ hoàn toàn các triệu chứng không phải là mục đích chính.

Xem xét liệu các mục tiêu có tập trung vào sự thích nghi và đồng hóa hay không. Liên Hiệp Quốc khẳng định rằng trẻ khuyết tật có quyền được là chính mình, kể cả khi biểu hiện tự kỷ. Một chuyên viên trị liệu tốt sẽ tôn trọng sự khác biệt của trẻ, không ép buộc loại bỏ các đặc điểm như:

Hành vi tự kích thích (ví dụ: "giữ yên tay" hoặc "đặt tay lên bàn").
Đi nhón chân.
Tránh giao tiếp bằng mắt.
Không muốn có nhiều bạn bè.
Các tật tự nguyện khác.

Đánh giá xem chuyên viên có kiểm soát cảm xúc của trẻ tự kỷ không. Một số chuyên viên ép buộc trẻ tự kỷ biểu lộ cảm xúc vui vẻ dù không thực sự cảm thấy như vậy.

Không nên ép buộc ai đó mỉm cười hoặc tỏ ra hạnh phúc khi họ không muốn.
Không nên ép trẻ tự kỷ ôm hoặc hôn, vì quyền thiết lập ranh giới giúp bảo vệ trẻ khỏi xâm hại tình dục và bạo hành tinh thần.

Quan sát xem chuyên viên có thích nghi với não bộ của người tự kỷ hay không. Chuyên viên kém thường cố gắng loại bỏ biểu hiện tự kỷ, trong khi chuyên viên giỏi sẽ giúp trẻ tự kỷ trở thành người trưởng thành hạnh phúc và có năng lực. Mục tiêu trị liệu nên tập trung vào:

Tìm hành vi tự kích thích không gây hại thay vì loại bỏ hoàn toàn.
Giảm nhẹ vấn đề giác quan.
Học kỹ năng xã hội trong môi trường thân thiện.
Đáp ứng mục tiêu cá nhân của trẻ.

Đánh giá cách giao tiếp được dạy như kỹ năng cần thiết hay để làm hài lòng người lớn. Giao tiếp nên ưu tiên nhu cầu cơ bản hơn cảm xúc của cha mẹ.

Từ ngữ như "có," "không," "đói," "đau" quan trọng hơn "Con yêu bố mẹ."
Tôn trọng hành vi giao tiếp dù qua lời nói hay phương pháp thay thế.

Theo dõi các buổi trị liệu

Một chuyên viên trị liệu chân chính sẽ luôn đối xử tử tế và tôn trọng với trẻ tự kỷ, bất kể tình huống nào. Không có đứa trẻ nào quá tự kỷ hoặc có năng lực quá kém để không xứng đáng nhận được sự quan tâm và tôn trọng.

Đánh giá xem chuyên viên trị liệu có giúp trẻ tự kỷ phát huy năng lực không. Chuyên viên giỏi luôn tin rằng trẻ tự kỷ có khả năng lắng nghe, dù trẻ không phản ứng rõ ràng, và hiểu rằng trẻ đang cố gắng hết sức.

Trẻ tự kỷ không nói được hoặc nói ít có thể có tư duy tốt hơn khả năng biểu đạt. Cơ thể trẻ không phải lúc nào cũng tuân theo ý muốn, nên trẻ có thể gặp khó khăn trong việc thể hiện mong muốn.
Chuyên viên cần tìm hiểu nguyên nhân đằng sau hành vi của trẻ, không được coi bất kỳ hành vi nào là vô nghĩa hoặc bỏ qua những nỗ lực giao tiếp của trẻ.
Bài tập dành cho trẻ bốn tuổi không phù hợp với trẻ mười sáu tuổi.

Xem xét liệu liệu pháp có phải là sự hợp tác hay chỉ là sự đối đầu. Sự đồng thuận là yếu tố quan trọng. Chuyên viên giỏi sẽ làm việc cùng trẻ tự kỷ, tôn trọng và hòa nhập với trẻ ở mức độ phù hợp. Trị liệu không phải là cuộc chiến, và trẻ không nên phải chịu đựng.

Liệu pháp nên được mô tả là sự hợp tác, không phải sự phục tùng.
Trẻ tự kỷ cần được bày tỏ lo lắng, ý kiến và mục tiêu của mình, đồng thời tham gia vào quá trình điều trị.
Chuyên viên phải tôn trọng khi trẻ nói "không." Nếu bị phớt lờ, trẻ sẽ nghĩ rằng "không" không có giá trị.
Liệu pháp nên thú vị, giống như giờ chơi có phương pháp.

Đánh giá cách xử lý ranh giới trong trị liệu. Trẻ tự kỷ có quyền nói "không" và được lắng nghe. Chuyên viên không được ép buộc, đe dọa hoặc tước đoạt quyền lợi của trẻ khi trẻ cảm thấy không thoải mái.

Trẻ cần được tôn trọng khi thể hiện sự khó chịu, dù bằng lời hay không lời.
Trẻ tự kỷ dễ bị bắt nạt và lạm dụng. Việc rèn luyện tính quyết đoán nên được đưa vào chương trình trị liệu.

Kiểm tra việc sử dụng phương pháp củng cố. Phương pháp này có thể hiệu quả nhưng cũng dễ bị lạm dụng. Chuyên viên kém có thể yêu cầu hạn chế những thứ trẻ yêu thích để kiểm soát trẻ. Lưu ý nếu chuyên viên sử dụng hoặc hạn chế:

Thức ăn.
Đồ vật yêu thích của trẻ, như gấu bông.
Hình phạt thể chất (tát, xịt giấm, sốc điện).
Khả năng hít thở.
Quá nhiều vật củng cố, khiến trẻ mất động lực nội tại.

Đánh giá xem trẻ tự kỷ có được nghỉ ngơi để lấy lại bình tĩnh hoặc thực hiện hành vi tự kích thích không. Phương pháp kém hiệu quả thường ép buộc trẻ tiếp tục trị liệu dù trẻ cần nghỉ, thậm chí dùng điều này như cách bẻ gãy ý chí. Phương pháp tốt sẽ tôn trọng nhu cầu nghỉ ngơi của trẻ.

40 giờ trị liệu mỗi tuần tương đương công việc toàn thời gian, gây kiệt sức, đặc biệt với trẻ nhỏ.
Chuyên viên giỏi khuyến khích trẻ bày tỏ nhu cầu nghỉ ngơi và cho phép trẻ nghỉ khi cần.

Xem xét liệu trẻ có cảm thấy an toàn trong quá trình trị liệu không. Liệu pháp tốt giúp trẻ tự kỷ cảm thấy thoải mái và an toàn. Nếu có tiếng khóc, la hét hoặc sự đối đầu, liệu pháp đó không hiệu quả.

Những ngày khó khăn là bình thường, nhưng hãy xem xét vai trò của chuyên viên trong việc gây ra tình trạng đó và cách họ phản ứng.

Suy nghĩ xem chuyên viên có quan tâm đến cảm xúc của trẻ tự kỷ không. Liệu pháp như ABA tập trung vào Tiền đề - Hành vi - Kết quả, nhưng nếu cảm xúc và căng thẳng bị xem nhẹ, nó có thể gây hại. Chuyên viên tốt sẽ đồng cảm và nhìn thế giới qua lăng kính của trẻ.

Chuyên viên tốt không thúc ép quá mức và cho trẻ nghỉ khi cần.
Chuyên viên kém tiếp tục ép buộc dù trẻ đang khổ sở.

Quan sát phản ứng của chuyên viên khi trẻ khóc hoặc cáu giận. Chuyên viên tốt sẽ dừng lại, tỏ ra lo lắng hoặc áy náy. Chuyên viên kém có thể ép buộc mạnh hơn, biến buổi trị liệu thành cuộc đối đầu.

Chuyên viên tốt trung thực về sự việc và tìm cách ngăn chặn tái diễn.
Chuyên viên kém coi đây là "cơn thịnh nộ" và cho rằng cần xử lý mạnh tay hơn.
Liệu pháp kéo dài với nhiều nước mắt có thể biến trẻ nhu mì thành hung hăng.

Chú ý đến sự can thiệp thể chất trong trị liệu. Một số chuyên viên dùng vũ lực để ép trẻ phục tùng. Hãy quan sát các hành động:

Trừng phạt.
Kéo lê trẻ trái với ý muốn.
Kiềm chế trẻ bằng vũ lực.
Nhốt trẻ trong phòng hoặc ghế có dây đai.

Cảnh giác nếu trẻ có biểu hiện xấu đi hoặc sợ hãi. Liệu pháp có hại có thể gây áp lực nặng nề, khiến trẻ kiệt sức hoặc xuất hiện các triệu chứng lạm dụng. Trẻ có thể hành xử khác thường trong hoặc sau trị liệu. Hãy chú ý:

Cơn khủng hoảng gia tăng.
Lo âu tăng cao, lòng tin vào người lớn suy giảm.
Mất kỹ năng đã học.
Hành vi cực đoan: đòi hỏi, hung hăng, phục tùng quá mức, thu mình, thờ ơ.
Xuất hiện ý nghĩ tự sát.
Tâm trạng khổ sở trước, trong hoặc sau trị liệu.
Bạo lực, nếu trước đây chưa từng xảy ra.
Thay đổi tâm trạng, kỹ năng hoặc hành vi.
Nếu chuyên viên phớt lờ nghi ngại của bạn hoặc trẻ tỏ ra lo lắng đặc biệt về trị liệu, đó là dấu hiệu đáng báo động.

Hãy suy nghĩ xem bạn có chấp nhận được không nếu một người không tự kỷ bị đối xử như vậy. Không ai "kém năng lực" đến mức không xứng đáng được đối xử tử tế. Hãy tưởng tượng một đứa trẻ không tự kỷ bị đối xử tương tự. Bạn có thấy khó chịu không?

Bạn có can thiệp nếu người thân hoặc bạn bè không tự kỷ bị đối xử như vậy?
Tưởng tượng bạn ở độ tuổi của trẻ tự kỷ. Bạn có cảm thấy bị hạ thấp nhân phẩm không?
Nếu thấy cha mẹ đối xử với trẻ không tự kỷ như vậy, bạn có báo cáo cơ quan bảo vệ trẻ em không?

Đánh giá mối quan hệ giữa bạn và chuyên viên trị liệu

Phần này áp dụng nếu bạn có tiếp xúc trực tiếp với chuyên viên trị liệu.

Cảnh giác với những lời hứa hẹn không thực tế. Chuyên viên kém có thể không trung thực, thao túng hoặc hứa hẹn quá mức. Họ có thể đổ lỗi cho bạn hoặc trẻ nếu kết quả không như mong đợi. Hãy lưu ý:

Tự kỷ là tình trạng suốt đời. Không ai có thể "chữa khỏi" tự kỷ.
Mỗi người tự kỷ là duy nhất. Liệu pháp chung có thể không phù hợp với nhu cầu cá nhân của trẻ.
Có nhiều phương pháp trị liệu hiệu quả. Nếu chuyên viên tuyên bố phương pháp của họ là duy nhất hoặc phủ nhận các liệu pháp khác, đó là dấu hiệu không trung thực.
ABA có thể dạy một số kỹ năng tốt. Nhưng nó không hiệu quả trong việc dạy nói hoặc kỹ năng phức tạp khác.
Người tự kỷ có cảm xúc thật. Nếu trẻ tỏ ra sợ hãi hoặc đau đớn, hãy tin rằng đó là thật.
Tự kỷ và hạnh phúc không loại trừ nhau. Trẻ tự kỷ vẫn có thể sống hạnh phúc.

Quan sát cách chuyên viên trị liệu nói về chứng tự kỷ và trẻ tự kỷ. Dù trẻ không nói hoặc không phản ứng, trẻ vẫn có thể hiểu được lời nói và thái độ của chuyên viên. Thái độ tiêu cực có thể làm tổn thương lòng tự trọng của trẻ và là dấu hiệu của sự ngược đãi.

Gọi tự kỷ là bi kịch, gánh nặng, hoặc điều gì đó hủy hoại cuộc sống.
Gọi trẻ tự kỷ là "mánh khóe" hoặc đổ lỗi cho trẻ về mọi vấn đề.
Khuyên bạn trừng phạt trẻ một cách hà khắc.

Xem xét liệu chuyên viên có cho phép bạn theo dõi buổi trị liệu không. Nếu chuyên viên làm tổn thương trẻ, họ có thể cố che giấu.

Họ có thể nói rằng sự hiện diện của bạn gây xao lãng hoặc cản trở trị liệu. Đây là dấu hiệu đáng báo động.
Nếu bạn chỉ được nghe tường thuật mà không được xem trực tiếp, hãy cảnh giác với việc thông tin bị bóp méo.

Đánh giá xem chuyên viên có lắng nghe mối lo của bạn không. Là người thân của trẻ, bản năng của bạn rất quan trọng. Chuyên viên tốt sẽ lắng nghe và tôn trọng mối lo của bạn, trong khi chuyên viên kém sẽ phủ nhận hoặc áp chế bạn.

Chuyên viên kém có thể bảo bạn đừng tin vào suy nghĩ của mình. Đây là dấu hiệu đáng báo động.
Nếu có bất đồng, chuyên viên kém có thể lôi kéo người khác chống lại bạn.

Tin vào trực giác của bạn. Nếu bạn cảm thấy có điều gì đó không ổn, hãy cân nhắc kỹ lưỡng. Nếu mọi thứ không ổn, đừng ngại từ bỏ. Có nhiều chuyên viên và liệu pháp khác phù hợp hơn. Hãy đặt hạnh phúc của trẻ lên hàng đầu.

Lời khuyên hữu ích

Một liệu pháp hiệu quả với người này không đảm bảo sẽ hiệu quả với người khác. Việc bạn quyết định ngừng liệu pháp ABA không phản ánh bạn là cha mẹ/người chăm sóc tồi. Sự lo lắng và quyết định của bạn đều có cơ sở.
Một số người tự kỷ, đặc biệt là những người gặp khó khăn trong giao tiếp hoặc mắc các vấn đề như lo âu hay trầm cảm, thường khóc nhiều. Việc khóc trong trị liệu không nhất thiết là dấu hiệu nguy hiểm. Hãy quan sát xem trẻ có khóc nhiều hơn bình thường không và nguyên nhân là gì. (Lưu ý rằng việc thảo luận về cảm xúc và vấn đề cá nhân có thể khiến trẻ khóc, đây có thể là một phần của quá trình trị liệu).
Nhiều người tự kỷ trưởng thành từng trải qua ABA và có những trải nghiệm tích cực hoặc tiêu cực. Họ có thể chia sẻ với bạn điều gì hiệu quả và điều gì không.
Chuyên viên kém có thể tỏ ra rất tử tế. Đừng tự trách mình nếu bạn không nhận ra điều đó ngay lập tức.

Du lịch

Ẩm thực

Khám phá

Đi Phượt

Vẻ đẹp Việt Nam

Chuyến đi