13 Áng thơ tuyệt bút của nữ sĩ Hồ Xuân Hương

"Tiếng gà xao xác gáy trên vòm
Oán hận trông ra khắp mọi chòm
Mõ thảm không khua mà cũng cốc
Chuông sầu chẳng đánh cớ sao om
Trước nghe những tiếng thêm rầu rĩ
Sau hận vì duyên để mõm mòm
Tài tử văn nhân ai đó tá
Thân này đâu đã chịu già tom."
Tứ thơ đặc sắc: Tự Tình I là bản trường ca của nỗi niềm phụ nữ, nơi tiếng lòng cô đơn hòa cùng nhịp điệu trầm buồn. Bài thơ khắc họa hình ảnh người phụ nữ trong đêm trường thao thức, với những âm thanh gợi sầu (tiếng gà, mõ, chuông) trở thành nhịp đập của tâm can. Qua ngòi bút tài hoa, Hồ Xuân Hương đã dệt nên bức tranh tâm trạng vừa bi phẫn vừa kiêu hãnh, ẩn chứa khát khao hạnh phúc cháy bỏng mà đầy bất lực. Những vần thơ như tiếng thở dài của số phận, lay động sâu xa tâm hồn người đọc qua bao thế hệ.

"Trải mấy thu nay vẫn hãy còn,
Cớ sao khi khuyết lại khi tròn?
Hỏi con Bạch Thố đà bao tuổi?
Hỏi chị Hằng Nga đã mấy con?
Đêm tối cớ sao soi gác tía?
Ngày xanh còn thẹn mấy vầng tròn.
Năm canh lơ lửng chờ ai đó?
Hay có tình riêng mấy nước non?"

Tinh hoa nghệ thuật: Bài thơ là cuộc đối thoại độc đáo giữa thi nhân và vầng trăng, qua đó bộc lộ tâm tư của người phụ nữ đang yêu. Với nghệ thuật ẩn dụ tinh tế:

• *(1-2) Câu hỏi chất vấn quy luật tự nhiên của trăng khuyết trăng tròn, gợi nỗi băn khoăn về sự thay đổi của tình duyên
• *(3-4) Hình ảnh Bạch Thố, Hằng Nga trở thành biểu tượng cho những thắc mắc về thân phận và hạnh phúc
• *(5-6) Sự tương phản giữa đêm tối và ngày xanh thể hiện mâu thuẫn nội tâm
• *(7-8) Nỗi niềm thao thức canh dài hóa thành lời tự vấn về mối tình đơn phương

"Bầy đặt kìa ai khéo khéo phòm,
Nứt ra một lỗ hỏm hòm hom.
Người quen cõi Phật chen chân xọc,
Kẻ lạ bầu tiên mỏi mắt dòm.
Giọt nước hữu tình rơi thánh thót,
Con thuyền vô trạo cúi lom khom.
Lâm tuyền quyến cả phồn hoa lại,
Rõ khéo trời già đến dở dom."

Giá trị nghệ thuật: Bài thơ tả cảnh Động Hương Tích - danh thắng nổi tiếng xứ Hà Thành, qua ngòi bút tài hoa của Hồ Xuân Hương đã trở thành bức tranh sinh động đầy ẩn dụ. Tác giả khéo léo:

• *(1-2) Dùng lối chơi chữ độc đáo miêu tả hình thù kỳ vĩ của động đá
• *(3-4) Tả cảnh du khách tấp nập chiêm bái với hai lớp người: kẻ thành tâm và người hiếu kỳ
• *(5-6) Gợi tả không gian linh thiêng qua hình ảnh giọt nước, con thuyền không chèo
• *(7-8) Bộc lộ triết lý nhân sinh về sự hấp dẫn của chốn thanh tịnh

"Vài hàng chữ gấm chạnh niềm châu,
Nghĩ tưởng năm canh nguyệt hé lầu.
Lá nhuộm thức lam thêm vẻ thẹn,
Sương pha khói biếc rộn thêm sầu.
Thẩn thơ trước viện, nhà khoe gió,
Đồng vọng bên tai, địch thét đâu,
Ướm hỏi trăng già khe khắc bấy,
Trêu nhau chi những sợi cơ cầu."

Bối cảnh sáng tác: Bài thơ được xem là tâm sự của Hồ Xuân Hương khi bị ép duyên với thầy lang xóm Tây. Với nghệ thuật:

• *(1-2) Dùng hình ảnh chữ gấm, trăng lầu để diễn tả nỗi niềm thổn thức
• *(3-4) Cảnh vật nhuốm màu tâm trạng qua lá nhuộm, sương pha
• *(5-6) Không gian trống vắng với ngôi nhà đón gió, tiếng địch vọng xa
• *(7-8) Câu hỏi chất vấn số phận và mối duyên cưỡng ép

"Khéo khéo bày trò tạo hoá công
Ông Chồng đã vậy lại Bà Chồng
Tầng trên tuyết điểm phơ đầu bạc
Thớt dưới sương pha đượm má hồng
Gan nghĩa dãi ra cùng chị Nguyệt
Khối tình cọ mãi với non sông
Đá kia còn biết xuân già giặn
Chả trách người ta lúc trẻ trung"

Tinh hoa nghệ thuật: Bài thơ biến hòn đá vô tri thành biểu tượng nghệ thuật đầy ám ảnh:

• *(1-2) Cách nhân hóa độc đáo về đôi đá vợ chồng - kiệt tác của tạo hóa
• *(3-4) Nghệ thuật tương phản giữa mái đầu bạc và gò má hồng
• *(5-6) Hình tượng kỳ vĩ về tình yêu bất diệt cùng trăng núi
• *(7-8) Triết lý sâu sắc về tuổi xuân và khát vọng tình yêu

Như lời Xuân Diệu nhận xét: "Hồ Xuân Hương đã thổi hồn vào đá, khiến hòn đá ửng hồng như có máu chảy, biến khối vô tri thành biểu tượng của khát vọng ái ân bất diệt". Bài thơ là minh chứng cho tài năng "tạo hình" và "tạo tình" bậc thầy của nữ sĩ.

"Một trái trăng thu chín mõm mòm,
Nảy vừng quế đỏ đỏ lòm lom!
Giữa in chiếc bích khuôn còn méo,
Ngoài khép đôi cung cánh vẫn khòm.
Ghét mặt kẻ trần đua xói móc,
Ngứa gan thằng Cuội đứng lom khom.
Hỡi người bẻ quế rằng ai đó,
Đó có Hằng Nga ghé mắt dòm."

Nghệ thuật đặc sắc:

• *(1-2) Hình ảnh độc đáo: trăng như trái chín, quế đỏ rực - biểu tượng cho sự viên mãn và khát khao
• *(3-4) Nghệ thuật tả thực tinh tế: vầng trăng không tròn trịa mà mang dáng vẻ e ấp, khép nép
• *(5-6) Thái độ mỉa mai với thói đời xoi mói và hình ảnh chú Cuội đầy biểu cảm
• *(7-8) Câu hỏi tu từ gợi mở về hình bóng Hằng Nga - ẩn dụ cho nỗi niềm thầm kín

"Ngàn dặm duyên trời, hội ngộ thành,
Xuân xanh đừng ngại nỗi mong manh.
Tấc gang thơ họa còn vương vấn,
Cung dương gần gũi vẹn tấm lành.
Bút đề tên sẵn dường chĩnh chện,
Trống mang dùi gửi tiếng vang nhanh.
Tuy rằng dòng ngự không thư lá,"

Tứ thơ: Chĩnh chện - dáng điệu nghiêm trang, hiên ngang. Lời nhắn nhủ về mối nhân duyên tiền định. Giao duyên cùng tao nhân mặc khách, vừa gần gũi nam nhi mà vẫn giữ trọn phẩm tiết. Điển tích 'Hữu duyên thiên lý' kể chuyện người đẹp kén chồng qua ba thử thách: chép sách, bắn lá, chạy ngàn dặm. Người lực sĩ bất ngờ thắng cuộc bằng tiếng trống vang. Lại nhắc tích lá thắm đưa duyên Vu Hựu - Hàn Thị đời Đường.

"Đêm khuya trống dồn vọng canh thâu
Hồng nhan trơ trọi giữa đất trời
Chén rượu hương say rồi lại tỉnh
Vầng trăng xế bóng vẫn chưa tròn
Rêu xiên mặt đất từng đám nhỏ
Đá đâm chân mây mấy hòn cao
Ngán nỗi xuân qua rồi xuân tới
Mảnh tình chia nhỏ tí con con"

Tứ thơ: Kiệt tác thất ngôn bát cú Đường luật với ngôn từ sắc sảo độc đáo. Hồ Xuân Hương khắc họa chân thực số phận người phụ nữ xưa, đồng thời thể hiện bản lĩnh ngang tàng của bà chúa thơ Nôm. Tác phẩm phản ánh khát vọng hạnh phúc cháy bỏng và sự đồng cảm với thân phận người phụ nữ trước dòng chảy thời gian, xứng đáng là viên ngọc quý của văn học trung đại Việt Nam.

"Thân em trắng trẻo lại tròn trĩnh
Bảy nổi ba chìm với sóng xô
Dẫu rằng tay kẻ nặn hình hài
Tấm lòng son sắt vẫn nguyên vẹn"

Bánh trôi nước - Tượng đài thi ca về người phụ nữ Việt

Kiệt tác thất ngôn tứ tuyệt của Hồ Xuân Hương không chỉ miêu tả chiếc bánh trôi mà còn là bức chân dung tinh thần người phụ nữ xưa. Bài thơ kết tinh hai giá trị:

• Tầng nghĩa: Vừa tả thực vừa ẩn dụ thân phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến
• Nghệ thuật: Vận dụng thành ngữ dân gian, ngôn ngữ giản dị mà đa nghĩa

Sáng tác trong bối cảnh xã hội trọng nam khinh nữ, bài thơ là tiếng nói bảo vệ phẩm giá phụ nữ, khẳng định vẻ đẹp tâm hồn son sắt dù đời nhiều sóng gió.

"Một lỗ xuyên qua vừa khít khao
Duyên em gắn bó tự ngàn sau
Mở ra ba góc da chưa đủ
Khép lại đôi bên thịt vẫn dư
Mát mặt trượng phu khi gió lặng
Che đầu quân tử lúc mưa ngâu
Nâng niu hỏi khách trong màn the:
'Phì phàm trong dạ đã thỏa chưa?'"

Tinh hoa nghệ thuật: Hồ Xuân Hương biến chiếc quạt giấy bình thường thành biểu tượng đa nghĩa. Bài thơ có thể hiểu theo ba tầng: miêu tả khách quan, ẩn dụ vẻ đẹp phụ nữ, hoặc phê phán xã hội. Nghệ thuật chơi chữ tài tình kết hợp với hình ảnh gợi cảm tạo nên thi phẩm độc đáo, để người đọc tự khám phá ý nghĩa theo cách riêng.

"Thánh thót tàu tiêu giọt mưa rơi
Khéo vẽ nên bức cảnh tiêu sơ
Cổ thụ xanh ôm vòm tròn trịa
Tràng giang trắng xóa tờ giấy khô

Bầu rượu nghiêng nghiêng say giang sơn
Túi thơ nặng trĩu nỗi phong vân
Ô hay! Cảnh đẹp ưa người thế
Ai thấy mà chẳng đứng ngẩn ngần"

Tinh hoa nghệ thuật: Bài thơ vẽ nên bức tranh thu với những nét chấm phá tinh tế. Từ giọt mưa thánh thót trên tàu chuối đến dòng sông phẳng lặng như tờ giấy, tất cả tạo nên khung cảnh vừa đơn sơ vừa nên thơ. Cái say của thi nhân không chỉ là say rượu mà còn say đắm trước vẻ đẹp của đất trời. Ngôn ngữ thơ giàu hình ảnh, nhịp điệu uyển chuyển như chính dòng chảy của thiên nhiên.