6 Thao tác lập luận then chốt trong văn nghị luận - Nghệ thuật thuyết phục ngòi bút

Bản chất: Lập luận so sánh là phương pháp đối chiếu hai hay nhiều đối tượng để làm nổi bật điểm tương đồng và dị biệt. Kỹ thuật này gồm hai dạng chính: so sánh tương đồng và tương phản.

Mục tiêu của so sánh nhằm phát hiện những nét chung và riêng giữa các đối tượng, qua đó hình thành nhận định khách quan. Đây là công cụ hữu hiệu giúp bài văn nghị luận trở nên sinh động và có sức thuyết phục mạnh mẽ, đồng thời xác lập mối tương quan giữa các hiện tượng.

Phương pháp thực hiện: Đặt các đối tượng trên cùng bình diện đánh giá, áp dụng tiêu chí nhất quán và bày tỏ quan điểm cá nhân rõ ràng. Khi vận dụng cần lưu ý: Chọn đối tượng so sánh phải có mối liên hệ thực sự, kết luận đưa ra phải xác đáng và khách quan. Quá trình so sánh cần đảm bảo tính hệ thống: cùng tiêu chí, phân tích song song các mặt giống - khác, và quan trọng nhất là thể hiện lập trường người viết một cách minh bạch.

Bản chất: Bình luận là quá trình nhận định, đánh giá tính chân thực, giá trị của các hiện tượng đời sống thông qua góc nhìn đa chiều. Đây là thao tác không chỉ dừng lại ở việc xác định đúng/sai mà còn mở ra những bàn luận sâu sắc về vấn đề.

Quy trình thực hiện:
Bước 1: Giới thiệu vấn đề - Trình bày vấn đề một cách khách quan, đồng thời bày tỏ thái độ, quan điểm cá nhân một cách rõ ràng, chân thực.
Bước 2: Phân tích đánh giá - Khẳng định những điểm đúng, phản bác những quan điểm sai lệch. Biết cách chắt lọc tinh hoa từ nhiều góc nhìn để tìm ra tiếng nói chung.
Bước 3: Mở rộng bàn luận - Đề xuất giải pháp, hướng đi mới và khám phá những tầng ý nghĩa sâu xa hơn của vấn đề.

Bản chất: Bác bỏ là nghệ thuật sử dụng lập luận chặt chẽ và bằng chứng xác thực để phản biện những quan điểm sai lệch, từ đó khẳng định chân lý bằng những luận điểm vững vàng.

Ý nghĩa: Trước những nhận định thiếu căn cứ hay cách lập luận phi logic xuất hiện trong đời sống và học thuật, việc bác bỏ có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ chân lý và hướng tới sự thật khách quan.

Nguyên tắc: Đòi hỏi hệ thống luận cứ khoa học, dẫn chứng thuyết phục. Quá trình bác bỏ cần phát hiện chính xác điểm sai lầm, trình bày lập luận mạch lạc với thái độ cầu thị nhưng kiên định, phù hợp với từng đối tượng và hoàn cảnh tranh luận.

Bản chất: Giải thích là quá trình làm sáng tỏ vấn đề thông qua hệ thống tri thức, giúp người đọc thấu hiểu bản chất sự việc một cách tường minh.

Ví dụ minh họa: Khi giải thích về "chất thơ trong văn xuôi", ta hiểu đó là yếu tố trữ tình thể hiện qua ngôn ngữ giàu hình ảnh, nhạc tính, khả năng gợi cảm hơn tả thực. Như trong đoạn văn: "Tiếng trống thu không vang xa gọi buổi chiều phương tây đỏ rực...", chất thơ hiện lên qua nhịp điệu và hình ảnh giàu sức gợi.

Phương pháp: Xây dựng hệ thống câu hỏi để giải đáp toàn diện. Bắt đầu từ việc làm rõ từ ngữ, khái niệm (nghĩa đen, nghĩa bóng), sau đó mở rộng phân tích cả nghĩa tường minh lẫn hàm ẩn của vấn đề.

Bản chất: Phân tích là phương pháp chia nhỏ đối tượng thành các yếu tố cấu thành để khám phá mối quan hệ nội tại và bản chất sâu xa. Trong văn học, đối tượng phân tích có thể là tác phẩm, nhân vật, chi tiết nghệ thuật hay một nhận định văn học.

Giá trị: Quá trình phân tích giúp làm rõ mối quan hệ giữa hình thức và nội dung, khám phá ba giá trị cốt lõi của tác phẩm văn học: giá trị nhận thức, tư tưởng và thẩm mỹ. Đây là chìa khóa để hiểu sâu sắc ý nghĩa ẩn tàng trong từng tác phẩm.

Nguyên tắc: Đòi hỏi nắm vững cấu trúc đối tượng để phân chia hợp lý. Sau khi mổ xẻ từng bộ phận, cần tổng hợp để có cái nhìn toàn diện. Trình bày kết quả phân tích cần ngắn gọn nhưng sâu sắc, làm nổi bật những phát hiện quan trọng.

Bản chất: Chứng minh là phương pháp sử dụng hệ thống bằng chứng xác thực, được công nhận để làm sáng tỏ và khẳng định chân lý của vấn đề.

Phương pháp: Xác định rõ luận điểm cần chứng minh, lựa chọn dẫn chứng tiêu biểu, toàn diện và sắp xếp chúng một cách hệ thống, logic. Dẫn chứng cần đảm bảo tính chân thực, phù hợp và có sức thuyết phục cao.

Ví dụ điển hình: Chứng minh giá trị nhân văn trong câu tục ngữ "Lá lành đùm lá rách" qua những biểu hiện cụ thể trong đời sống cộng đồng, từ những hành động tương thân tương ái đến các phong trào từ thiện trong xã hội.