6 Bài phân tích "Ông đồ" (Ngữ văn 7 - SGK Cánh diều) xuất sắc nhất

I. Vài nét về thi nhân Vũ Đình Liên

Vũ Đình Liên (1913-1996) - bậc thầy thơ ca Việt Nam, tác giả kiệt tác "Ông đồ" được xem là một trong mười viên ngọc sáng nhất phong trào Thơ Mới. Xuất thân từ mảnh đất Hải Dương nhưng Hà Nội mới là nơi ông gửi gắm hồn thơ.

Con đường sáng tạo của ông là hành trình kỳ diệu từ một thầy giáo dạy chữ đến giáo sư đại học, từ nhà thơ đến dịch giả tài hoa. Năm 1936, bài thơ "Ông đồ" như tiếng chuông ngân vang trên văn đàn, khắc tên ông vào lịch sử văn học nước nhà.

Những tác phẩm để đời:

• Thơ: Ông đồ, Luỹ tre xanh, Lòng ta là những hàng thành quách cũ...
• Nghiên cứu: Sơ thảo lịch sử văn học Việt Nam
• Dịch thuật: Thơ Baudelaire

II. Hành trình khám phá kiệt tác "Ông đồ"

1. Bối cảnh sáng tác

Ra đời trong buổi giao thời Hán học suy vi, bài thơ là tiếng lòng xót xa trước sự lụi tàn của một nền văn hóa, nơi những ông đồ - sứ giả của chữ Nho dần trở thành bóng hình lạc lõng giữa dòng đời mới.

2. Nghệ thuật thơ ngũ ngôn

Với thể thơ năm chữ truyền thống, tác giả đã tạo nên nhịp điệu uyển chuyển như chính nét bút thư pháp của ông đồ, khi bay bổng, khi trầm lắng.

3. Bố cục ba phần đầy dụng ý:

• Hào quang rực rỡ của ông đồ thời vàng son
• Bóng hình lẻ loi khi thời thế đổi thay
• Niềm hoài cổ khắc khoải của thi nhân

4. Giá trị nhân văn sâu sắc

Bài thơ không chỉ là bức tranh hiện thực mà còn là lời tri ân với những giá trị văn hóa truyền thống, gợi lên trong lòng người đọc nỗi niềm trắc ẩn trước sự phai tàn của cái đẹp.

5. Nghệ thuật đặc sắc

Ngôn từ giản dị mà hàm súc, hình ảnh đối lập đầy ám ảnh, nhịp thơ như tiếng thở dài nuối tiếc - tất cả tạo nên sức sống bất tử cho tác phẩm.

III. Góc nhìn đa chiều về kiệt tác

Bài thơ mở ra những câu hỏi lớn về sự tiếp nối văn hóa, về thái độ ứng xử với di sản tinh thần của cha ông. Qua hình tượng ông đồ, ta thấy được cả một thời đại đang khép lại, để lại những tiếc nuối khôn nguôi.

Những câu hỏi cuối bài như lời tự vấn của cả một thế hệ: "Những người muôn năm cũ/Hồn ở đâu bây giờ?" - câu hỏi vang vọng mãi trong tâm thức người Việt về sự gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc.

CHUẨN BỊ

CH1. Ngoài tác phẩm "Đêm nay Bác không ngủ" của Minh Huệ đã học, em hãy khám phá thêm những bài thơ ngũ ngôn khác như "Ông đồ" của Vũ Đình Liên, đồng thời tìm hiểu sâu về cuộc đời và sự nghiệp của tác giả này.

Khám phá:

- Những viên ngọc thơ năm chữ: "Ông đồ" (Vũ Đình Liên), "Đánh thức trầu" (Trần Đăng Khoa), "Bắt nạt" (Nguyễn Thế Hoàng Linh)...

- Chân dung thi sĩ Vũ Đình Liên (1913-1996):

+ Gốc gác Hải Dương, sinh trưởng tại Hà Nội

+ Từng dạy học tại nhiều trường tư thục sau khi đỗ tú tài năm 1932

+ Nổi danh với bài thơ "Ông đồ" năm 1936, trở thành một trong những gương mặt tiên phong của phong trào Thơ mới

+ Thơ ông thấm đẫm tình thương người và nỗi hoài cổ

+ Dù sáng tác không nhiều nhưng chỉ với "Ông đồ", ông đã khắc tên mình vào lịch sử văn học

CH2. Hành trình khám phá nghệ thuật thư pháp và chữ Nho

Tìm hiểu:

- Chữ Nho (chữ Hán phồn thể) từng là văn tự chính thống ở nhiều quốc gia Á Đông

- Nghệ thuật thư pháp:

+ Không đơn thuần là viết chữ đẹp mà là cả một nghệ thuật biểu cảm

+ Theo học giả Phan Cẩm Thượng: "Thư pháp sinh ra từ danh nhân, mang hồn cốt của thời đại"

+ Là di sản văn hóa đặc sắc của nhiều nền văn minh phương Đông

B. Hướng dẫn phân tích tác phẩm

ĐỌC HIỂU

Câu 1. Nhịp điệu và vần thơ:

• Vần: cách - liền đan xen
• Nhịp: biến đổi linh hoạt 2/3, 3/2, 1/2/2

Câu 2. Bức tranh xuân:

• Cảnh: nhộn nhịp phố xuân
• Người: ông đồ được trọng vọng, người xin chữ trầm trồ khen ngợi

Câu 3. Tài hoa ông đồ:

Thể hiện qua lời ca ngợi: "Hoa tay thảo những nét/Như phượng múa, rồng bay"

Câu 4. Bước ngoặt "nhưng":

Đánh dấu sự chuyển biến từ quá khứ huy hoàng đến hiện tại phôi pha

Câu 5. Tương phản nghệ thuật:

Khổ đầu: ông đồ là trung tâm của mùa xuân
Khổ cuối: ông đồ trở thành kẻ vô hình

CÂU HỎI

Câu 1. Tác phẩm là lời tri ân với những giá trị xưa cũ, qua đó bộc lộ nỗi niềm hoài cổ và xót thương của tác giả

Câu 2. Mạch thơ theo trình tự thời gian, tạo nên sự đối sánh đầy ám ảnh giữa quá khứ và hiện tại

Câu 3. Sự sa sút của ông đồ phản ánh quy luật đào thải của thời gian với những giá trị truyền thống

Câu 4. Nghệ thuật đặc sắc:

- Nhân hóa: "Giấy đỏ buồn", "nghiên sầu" - vật chất hóa nỗi niềm

- Câu hỏi tu từ: khắc khoải đi tìm những hồn xưa đã mất

Câu 5. Những câu thơ tả cảnh ngụ tình, ngoại cảnh hóa tâm cảnh, gửi gắm nỗi niềm thế sự

Câu 6. Tục xin chữ - nét đẹp văn hóa đề cao chữ nghĩa và tri thức. Minh họa nên tập trung vào khoảnh khắc cô đơn của ông đồ giữa dòng người hối hả

Khám phá tác phẩm Ông Đồ

1. Chuẩn bị đọc hiểu

• Những bài thơ năm chữ đặc sắc:

- "Mùa xuân nho nhỏ" (Thanh Hải)
- "Sóng" (Xuân Quỳnh)
- "Đánh thức trầu" (Trần Đăng Khoa)
- "Tiếng thu" (Lưu Trọng Lư)

• Chân dung nhà thơ Vũ Đình Liên:

- Một trong những gương mặt tiên phong của phong trào Thơ mới
- Thơ ông thấm đẫm tình thương người và nỗi hoài cổ
- "Ông đồ" là kiệt tác làm nên tên tuổi của ông

• Nghệ thuật thư pháp:

- Là môn nghệ thuật đòi hỏi sự tinh tế và tâm huyết
- Thể hiện cái đẹp của chữ nghĩa và tâm hồn người viết
- Đã trở thành nét văn hóa đặc trưng của dân tộc

2. Phân tích tác phẩm

• Nghệ thuật:

- Vần điệu uyển chuyển, nhịp thơ linh hoạt
- Hình ảnh giàu sức gợi, ngôn từ tinh tế
- Sử dụng thành công biện pháp nhân hóa và so sánh

• Nội dung:

- Bức tranh sinh động về hình ảnh ông đồ thời xưa
- Sự đối lập giữa quá khứ huy hoàng và hiện tại phôi pha
- Nỗi niềm hoài cổ trước sự thay đổi của thời cuộc

3. Suy ngẫm

- Bài thơ là lời tri ân với những giá trị truyền thống
- Gợi lên nỗi trăn trở về sự mai một của văn hóa xưa
- Để lại nhiều dư vị và bài học sâu sắc về bảo tồn di sản

I. Vũ Đình Liên - Người thơ hoài cổ

• Hành trình sáng tạo

- Sinh năm 1913, mất năm 1996 tại Hà Nội

- Gốc gác Hải Dương nhưng hồn thơ gắn bó máu thịt với Thăng Long

• Sự nghiệp văn chương

- Viên ngọc đầu tiên của phong trào Thơ mới

- Đa tài: nhà thơ, dịch giả, nhà giáo, nhà nghiên cứu văn hóa

- Phong cách: chất chứa nỗi niềm hoài vọng dĩ vãng

- Kiệt tác: Lũy tre xanh, Mùa xuân cộng sản, Hạnh phúc...

II. Ông đồ - Khúc bi ca cho một thời tàn phai

• Thi pháp: Ngũ ngôn hiện đại
• Bối cảnh sáng tác:

- Đầu thế kỷ XX, khi chữ Hán và nền Hán học dần lụi tàn trước làn sóng Tây học

- Bài thơ như bức tượng đài bằng ngôn từ tưởng niệm một lớp người đang lùi vào quá khứ

• Nghệ thuật biểu đạt: Tự sự pha lẫn trữ tình
• Tinh thần tác phẩm:

Bản trường ca về sự lãng quên, nỗi đau của kẻ sĩ cuối mùa và niềm tiếc nuối văn hóa xưa.

• Cấu trúc:

Ba chương:

- Khúc dạo đầu: Ông đồ thời vàng son

- Đoạn trung tâm: Mùa đông của Nho học

- Khúc ngậm ngùi: Nỗi lòng thi nhân

• Thông điệp:

- Tấm lòng đồng cảm với số phận người trí thức Nho học

- Tiếng khóc cho những giá trị văn hóa đang tàn lụi

• Đặc sắc nghệ thuật:

- Thể thơ năm chữ giàu nhạc tính

- Kết cấu đối xứng tinh tế

- Ngôn ngữ giản dị mà thấm đẫm tình người

III. Hành trình thăng trầm của ông đồ

• Thời hoàng kim

- Xuất hiện như sứ giả mùa xuân cùng hoa đào nở rộ

- Tài nghệ thư pháp: "rồng múa phượng bay"

- Được đám đông ngưỡng mộ, tấm tắc khen tài

→ Biểu tượng văn hóa không thể thiếu mỗi độ xuân về

• Ngày tàn

- Ngồi đó mà như bóng ma giữa phố đông

- "Mỗi năm mỗi vắng" - điệp khúc của sự lãng quên

- Giấy đỏ phai màu, mực khô nỗi buồn

- Lá vàng rơi như những giọt lệ cuối cùng

→ Kẻ lạc loài giữa nhịp sống mới

• Tấm lòng thi sĩ

- Trân trọng nâng niu di sản văn hóa

- Nỗi đau thế hệ trước sự đổi thay của thời cuộc

Chuẩn bị 1

Câu 1 (trang 46, SGK Ngữ văn 7 tập 1)

- Khám phá kho tàng thơ ngũ ngôn Việt Nam

Gợi ý:

Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải), Trăng ơi từ đâu đến (Trần Đăng Khoa), Dưới giàn hoa thiên lý (Nguyễn Nhật Ánh)...

Chuẩn bị 2

Câu 2 (trang 46, SGK Ngữ văn 7 tập 1)

Hành trình sáng tạo của Vũ Đình Liên

Tóm lược:

- 1913-1996, gốc Hải Dương, sống tại Hà Nội

- Nhà thơ tiên phong của phong trào Thơ mới

- Đa di năng: sáng tác, dịch thuật, nghiên cứu, giảng dạy

- Tác phẩm tiêu biểu: Lũy tre xanh, Mùa xuân cộng sản...

Chuẩn bị 3

Câu 3 (trang 46, SGK Ngữ văn 7 tập 1)

Khám phá nghệ thuật thư pháp

Điểm nhấn:

- Chữ Nho: Di sản văn hóa Hán-Việt độc đáo

- Thư pháp: Nghệ thuật viết chữ thiền định, kết hợp họa và thi

Đọc hiểu 1

Câu 1 (trang 47, SGK Ngữ văn 7 tập 1)

Nhịp điệu bài thơ

Đặc điểm:

- Vần chân đối xứng

- Nhịp 2/3, 3/2 linh hoạt

Đọc hiểu 2

Câu 2 (trang 47, SGK Ngữ văn 7 tập 1)

Bức tranh xuân trong hai khổ đầu

Nét vẽ:

- Rực rỡ sắc đào, nhộn nhịp phố xuân

- Ông đồ như trung tâm của lễ hội mùa xuân

Đọc hiểu 3

Câu 3 (trang 47, SGK Ngữ văn 7 tập 1)

Tài hoa ông đồ

Chi tiết:

"Hoa tay thảo những nét/Như phượng múa rồng bay"

Đọc hiểu 4

Câu 4 (trang 47, SGK Ngữ văn 7 tập 1)

Sức nặng của chữ "Nhưng"

Vai trò:

Bản lề chuyển đoạn, dấu gãy giữa quá khứ-hiện tại

Đọc hiểu 5

Câu 5 (trang 48, SGK Ngữ văn 7 tập 1)

Sự tương phản hình ảnh

Khác biệt:

Từ rực rỡ đông vui đến lặng lẽ cô đơn

Chuẩn bị khám phá

Yêu cầu nghiên cứu (trang 46 Sgk Ngữ văn 7 Tập 1):

- Khám phá kho tàng thơ ngũ ngôn Việt Nam ngoài tác phẩm Đêm nay Bác không ngủ

- Tìm hiểu hành trình sáng tạo của nhà thơ Vũ Đình Liên

- Khám phá nghệ thuật thư pháp truyền thống

Gợi mở:

- Gợi ý thơ ngũ ngôn: Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải), Ánh trăng (Nguyễn Duy), Góc sân và khoảng trời (Trần Đăng Khoa)

- Chân dung Vũ Đình Liên:

+ (1913-1996) - Người con Hà Nội gốc Hải Dương

+ Viên ngọc đầu tiên của phong trào Thơ mới

+ Đa tài: thi sĩ, dịch giả, nhà giáo, nhà nghiên cứu văn hóa

+ Tác phẩm tiêu biểu: Lũy tre xanh, Mùa xuân cộng sản

- Nghệ thuật thư pháp: Di sản văn hóa độc đáo kết hợp giữa hội họa và thi ca

Hành trình cảm thụ

* Tinh hoa nội dung: Bản trường ca về nỗi đau thế hệ trước sự thay đổi của thời cuộc

* Giải mã tác phẩm

Câu 1 (trang 47): Nhịp điệu bài thơ

- Vần chân đối xứng hài hòa

- Nhịp 2/3, 3/2 linh hoạt như bước chân người qua phố

Câu 2 (trang 47): Bức tranh xuân thuở nào

- Rực rỡ sắc đào, nhộn nhịp phố xuân

- Ông đồ như trung tâm của lễ hội mùa xuân

Câu 3 (trang 47): Tài hoa nghệ sĩ

"Hoa tay thảo những nét/Như phượng múa rồng bay" - nét bút thần kỳ

Câu 4 (trang 47): Sức nặng của chữ "Nhưng"

- Bản lề thời gian giữa quá khứ vàng son và hiện tại phôi pha

Câu 5 (trang 48): Tương phản nghệ thuật

- Từ rực rỡ đông vui đến lặng lẽ cô đơn

* Đối thoại với tác phẩm

Câu 1 (trang 48): Thông điệp nhân văn

- Bức tượng đài bằng thơ về một lớp người lùi vào dĩ vãng

- Tiếng lòng thi nhân trước sự mai một của giá trị xưa

Câu 2 (trang 48): Kết cấu thời gian

- Mạch thơ xưa-nay như dòng chảy lịch sử

Câu 3 (trang 48): Hai mặt của đồng xu

- Khổ 1-2: Vàng son rực rỡ

- Khổ 3-4: Phai tàn lặng lẽ

Câu 4 (trang 48): Nghệ thuật đặc sắc

- Nhân hóa: Giấy mực cũng biết sầu đau

- So sánh: Nét chữ như điệu múa cung đình

Câu 5 (trang 48): Cảnh tình giao hòa

- "Giấy đỏ buồn..." - nỗi lòng thấm vào cảnh vật

- "Lá vàng rơi..." - tâm trạng hóa thiên nhiên

Câu 6 (trang 48): Di sản văn hóa

- Tục xin chữ: Nét đẹp trọng chữ nghĩa dân tộc

- Gợi ý minh họa: Khoảnh khắc ông đồ cho chữ dưới hoa đào nở

Chuẩn bị

Mở ra không gian học tập với:

Hiển thị nội dung

Yêu cầu (trang 46 Sgk Ngữ văn 7 Tập 1):

- Khám phá thêm những viên ngọc thơ năm chữ bên cạnh tác phẩm Đêm nay Bác không ngủ đã học.

- Dạo bước vào thế giới Ông đồ, tìm hiểu hành trình sáng tác của Vũ Đình Liên.

- Phiêu lưu cùng nét bút thư pháp, khám phá vẻ đẹp chữ Nho xưa.

Gợi mở:

- Những bài thơ năm chữ đáng đọc: Mưa đêm (Trần Đăng Khoa), Thăm lại trường xưa (Tế Hanh), Thao thức (Huy Cận)...

- Chân dung nghệ sĩ Vũ Đình Liên

Nhà thơ Vũ Đình Liên (1913-1996) - cây bút tiên phong của phong trào Thơ mới, người con Hà Nội gốc Hải Dương. Ông không chỉ là nhà thơ mà còn là dịch giả, nhà nghiên cứu văn học xuất sắc. Tác phẩm tiêu biểu: Ông đồ - bức tranh buồn về một nét văn hóa tàn phai, Lòng ta là những hàng thành quách cũ đầy hoài niệm...

- Hành trình chữ Nho và nghệ thuật thư pháp

Chữ Nho - di sản ngôn ngữ độc đáo hình thành từ thế kỷ 10, kết tinh trí tuệ dân tộc qua cách vận dụng sáng tạo từ chữ Hán. Thư pháp - nghệ thuật khiến con chữ bay lên như "phượng múa rồng bay", nơi người cầm bút không chỉ viết mà còn vẽ nên tâm hồn.

Đọc hiểu tác phẩm

* Tầng sâu ý nghĩa: Bài thơ như bức tranh lụa mờ phai, khắc họa hình ảnh ông đồ - người nghệ sĩ cuối cùng của một thời vàng son Nho học, qua đó gửi gắm nỗi niềm hoài cổ và sự trân trọng những giá trị văn hóa xưa.

* Khám phá chi tiết:

Câu 1: Nhịp thơ 2/3 - 3/2 như bước chân ngập ngừng, vần cách tạo âm hưởng xa xăm.

Câu 2: Khổ đầu hiện lên bức tranh xuân rực rỡ với đào phai khoe sắc, phố đông người qua lại, ông đồ trở thành trung tâm của sự ngưỡng mộ.

Câu 3: Nét bút tài hoa được ví von "như phượng múa rồng bay" - sự kết hợp hài hòa giữa nghệ thuật viết chữ và vũ đạo.

Câu 4: Chữ "Nhưng" như nốt trầm xoay chuyển, báo hiệu sự đối lập giữa quá khứ huy hoàng và hiện tại phôi pha.

Câu 5: Khổ cuối là không gian vắng lặng, nơi ông đồ trở thành bóng hình lạc lõng giữa dòng đời hối hả.

* Trả lời cuối bài:

Câu 1: Bài thơ là lời ai điếu cho một nền văn hóa, qua hình ảnh ông đồ bị lãng quên. Tác giả gửi vào đó nỗi niềm tiếc nuối khôn nguôi.

Câu 2: Bố cục đối lập giữa quá khứ - hiện tại như hai mặt của đồng xu, càng làm nổi bật bi kịch thời cuộc.

Câu 3: Sự tương phản giữa hình ảnh ông đồ được trọng vọng và khi bị lãng quên đã tạo nên âm hưởng bi ca đầy xót xa.

Câu 4: Nghệ thuật nhân hóa khiến "giấy đỏ buồn", "mực sầu" như có linh hồn, càng khắc sâu nỗi cô đơn của ông đồ.

Câu 5: Những câu thơ tưởng tả cảnh mà thấm đẫm tình, nơi cảnh vật cũng nhuốm màu tâm trạng.

Câu 6: Tục xin chữ ngày xuân là nét đẹp trọng chữ nghĩa, coi trọng đạo học. Nếu vẽ minh họa, tôi sẽ chọn khoảnh khắc ông đồ ngồi lặng lẽ bên nghiên mực cạn, lá vàng rơi như những giọt nắng cuối cùng của một thời vang bóng.