Top 6 bài soạn "Nghĩa tường minh và hàm ý" lớp 9 đáng đọc nhất

A. KIẾN THỨC CỐT LÕI

I - Nhận diện nghĩa tường minh và hàm ý

Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi:

- Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
Đó là tiếng anh thanh niên thốt lên, giọng đầy tiếc nuối xen lẫn một nụ cười. Anh vội vã chạy vào nhà trong, rồi trở lại, trên tay cầm theo một chiếc làn. Nhà họa sĩ đứng dậy, cô gái nhẹ nhàng đặt lại chiếc ghế và tiến tới gần bác già.
- Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
Anh thanh niên đưa ra chiếc khăn tay được giữ kỹ giữa cuốn sách. Cô kỹ sư đỏ mặt, nhận lại rồi quay đi.

1. Qua câu “Trời ơi, chỉ còn có năm phút!”, ta hiểu rằng anh thanh niên không chỉ báo thời gian, mà còn bày tỏ sự tiếc nuối. Đây là một hàm ý, được thể hiện gián tiếp để tránh lộ cảm xúc cá nhân.
2. Câu “Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!” là câu nói trực tiếp, không chứa hàm ý.

B. LUYỆN TẬP

Bài tập 1 - SGK trang 75

a) Câu “Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy” thể hiện sự miễn cưỡng chia tay. Cụm từ “tặc lưỡi” giúp người đọc nhận ra điều đó.
b) Các từ “mặt đỏ ửng”, “nhận lại chiếc khăn”, “vội quay đi” biểu đạt sự ngượng ngùng của cô gái. Chiếc khăn không chỉ là vật dụng, mà còn là lời nhắn gửi tình cảm, một kỉ niệm nhỏ cô muốn để lại. Tuy nhiên, anh thanh niên không nhận ra điều ấy và vô tình làm cô gái lúng túng.

Bài tập 2 - SGK trang 75

Câu có hàm ý: “Anh đưa khách về nhà đi. Tuổi già cần nước chè...”. Hàm ý ở đây là ông họa sĩ muốn được thưởng thức món chè đặc biệt của anh thanh niên mà chưa kịp uống tại Lào Cai.

Bài tập 3 - SGK trang 75

Trong truyện “Chiếc lược ngà”, câu “Cơm chín rồi!” chứa hàm ý là lời mời “Ba vô ăn cơm”. Bé Thu chưa thể gọi “ba” nên dùng cách nói gián tiếp.

Bài tập 4 - SGK trang 76

a) Câu “Hà, nắng gớm, về nào…” chỉ là câu nói lảng tránh, không chứa hàm ý.
b) Câu “Tôi thấy người ta đồn…” bị ngắt ngang nên cũng không thể hiện hàm ý rõ ràng.

1. Bài tập 1, trang 75, SGK.

Đọc lại đoạn trích đã dẫn ở mục I và cho biết:

a) Câu nào cho thấy hoạ sĩ cũng chưa muốn chia tay anh thanh niên? Từ ngữ nào giúp em nhận ra điều ấy?

b) Tìm những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái trong câu cuối đoạn văn. Thái độ ấy giúp em đoán ra điều gì liên quan tới chiếc mùi soa?

Trả lời:

Bài tập này yêu cầu xác định hàm ý trong lời kể chuyện của tác giả đoạn trích.

a) Trong đoạn trích chỉ có một câu nói về nhà hoạ sĩ. Hành động của hoạ sĩ được diễn tả bằng hai cụm từ. Cụm từ nào cho biết hoạ sĩ tiếc rẻ khi phải đứng dậy?

b) Trong câu cuối đoạn văn, những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái liên quan tới chiếc khăn mùi soa là:

- mặt đỏ ửng (ngượng);

- nhận lại chiếc khăn (không tránh được);

- quay vội đi (để giấu sự ngượng ngùng).

Vì sao cô gái ngượng đến mức đỏ mặt, quay vội đi khi anh thanh niên phát hiện và trả lại chiếc khăn mùi soa? Có thật là cô gái bỏ quên chiếc khăn giữa cuốn sách không?

2. Bài tập 2, trang 75, SGK.

Hãy cho biết hàm ý của câu in đậm trong đoạn trích sau đây:

Bác lái xe dắt anh ta lại chỗ nhà hội họa và cô gái:

- Đây, tôi giới thiệu với anh một hoạ sĩ lão thành nhé. Và đây là cô kĩ sư nông nghiệp. Anh đưa khách về nhà đi. Tuổi già cần nước chè: ở Lào Cai đi sớm quá. Anh hãy đưa ra cái món chè pha nước mưa thơm như nước hoa của Yên Sơn nhà anh.

(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

Trả lời:

Để tìm hàm ý của câu in đậm, em cần xem lại hai vế trong câu ấy có quan hệ với nhau về nghĩa như thế nào.

3. Bài tập 3, trang 75 - 76, SGK.

Tìm câu chứa hàm ý trong đoạn trích sau và cho biết nội dung của hàm ý.

Mẹ nó đâm nổi giận quơ đũa bếp dọa đánh, nó phải gọi nhưng lại nói trổng:

- Vô ăn cơm!

Anh Sáu vẫn ngồi im, giả vờ không nghe, chờ nó gọi "Ba vô ăn cơm". Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra:

- Cơm chín rồi!

Anh cũng không quay lại.

(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)

Trả lời:

Trong đoạn trích ở đề bài luyện tập này, câu Cơm chín rồi! mà em bé nói với bố có phải để báo cho bố em biết về việc “cơm đã chín” hay không? Nếu không phải như vậy thì em bé dùng câu nói đó để nói điều gì?

4. Bài tập 4, trang 76, SGK.

Đọc các đoạn trích sau đây (trích từ truyện ngắn Làng của Kim Lân), cho biết những câu in đậm có phải là câu chứa hàm ý không? Vì sao?

a) Có người hỏi:

- Sao bảo làng Chợ Dầu tinh thần lắm cơ mà?...

- Ấy thế mà bây giờ đổ đốn ra thế đấy!

Ông Hai trả tiền nước, đứng dậy, chèm chẹp miệng, cười nhạt một tiếng, vươn vai nói to:

- Hà, nắng gớm, về nào...

Ông lão vờ vờ đứng lảng ra chỗ khác, rồi đi thẳng. Tiếng cười nói xôn xao của đám người mới tản cư lên ấy vẫn dõi theo.

b) - Này, thầy nó ạ.

Ông Hai nằm rũ ra ở trên giường không nói gì.

- Thầy nó ngủ rồi à?

- Gì?

Ông lão khẽ nhúc nhích.

- Tôi thấy người ta đồn...

Ông lão gắt lên:

- Biết rồi!

Bà Hai nín bặt. Gian nhà lặng đi, hiu hắt.

Trả lời:

Mục đích của bài tập này là kiểm tra kiến thức về hàm ý, phân biệt câu chứa hàm ý với câu không chứa hàm ý nhưng dễ lầm là có chứa hàm ý.

Có thể tham khảo các câu hỏi sau đây khi làm bài tập này:

- Câu nói được in đậm của ông Hai có hướng vào người nào không? Hay là ông muốn nói cho đỡ ngượng khi bỏ đi vì nghe bà con nói không tốt về làng Chợ Dầu quê ông?

- Câu nói được in đậm của bà Hai nói với ông Hai là lời nói dở dang hay có ý gì khác?

Kiến thức trọng tâm

- Nghĩa tường minh là phần thông tin được biểu đạt một cách rõ ràng qua từ ngữ cụ thể trong câu.

- Hàm ý là thông điệp tiềm ẩn, không trực tiếp thể hiện bằng lời nhưng có thể suy ra từ hoàn cảnh hoặc ngữ cảnh.

Phân biệt hai khái niệm:

Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi:

– Trời ơi, chỉ còn có năm phút!

Tiếng kêu bật ra từ anh thanh niên, vừa như trách móc thời gian, vừa lấp lánh một niềm tiếc nuối. Anh hối hả rời khỏi nhà sau, rồi trở lại với một chiếc làn nhỏ. Họa sĩ tặc lưỡi đứng lên, cô gái lặng lẽ thu xếp lại chiếc ghế, tiến về phía bác già.

– Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!

Anh thanh niên vừa bước vào vừa reo lên, tay cầm chiếc khăn tay được gấp gọn đặt trong cuốn sách. Cô gái đỏ mặt, nhận lại chiếc khăn, rồi quay đi đầy ngượng ngùng.

Câu hỏi:

1. Câu “Trời ơi, chỉ còn có 5 phút!” ngụ ý điều gì? Vì sao không nói trực tiếp?

2. Câu nói về chiếc mùi soa có chứa hàm ý không?

Gợi ý:

1. Lời than ngắn ngủi ấy thể hiện sự tiếc nuối khôn nguôi. Anh không nói thẳng bởi e ngại bộc lộ cảm xúc thật.

2. Câu về chiếc mùi soa chứa hàm ý nhẹ nhàng – chiếc khăn không hẳn là quên, mà là một lời nhắn gửi lặng lẽ của cô gái.

I. Soi chiếu nghĩa tường minh và hàm ý

1. Câu nói “Trời ơi, chỉ còn có năm phút” không đơn thuần là thông báo thời gian, mà chất chứa cả nỗi xao xuyến và nuối tiếc chia ly.

– Lời diễn đạt kín đáo, dịu dàng mà thấm đẫm cảm xúc – một hàm ý nhẹ nhàng được giấu trong lời than tưởng chừng vô tình.

2. Câu “Ô! Cô còn quên chiếc mùi xoa đây này!” – một cách bộc lộ ngập ngừng nhưng chan chứa tình cảm, đầy ẩn ý.

II. Bài luyện tập

Bài 1:

a. Cụm “nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy” gợi cảm giác tiếc nuối, không muốn chia xa. Từ “tặc lưỡi” chính là tín hiệu cảm xúc được gửi gắm kín đáo.

b. Cô gái đỏ mặt, miễn cưỡng nhận khăn, vội vàng quay đi – tất cả là nét vẽ cho một tấm chân tình thầm lặng nhưng sâu sắc. Chiếc khăn – dấu hiệu của một lời nhắn, một kỷ vật không lời.

Bài 2:

Câu nói của bác lái xe mang ý hàm rằng anh thanh niên nên tiếp đón chu đáo vị khách cao niên và cô kỹ sư – như một lời nhắn khéo léo hơn là chỉ dẫn thông thường.

Bài 3:

Câu “Cơm chín rồi!” mà bé Thu thốt lên thực chất là một lời mời ba ăn cơm, song em bé vẫn cố tránh gọi hai tiếng “ba” đầy xa lạ.

Bài 4:

– “Hà, nắng gớm, về nào…” là một lời chuyển hướng câu chuyện để tránh đề tài nhạy cảm – câu nói lảng, không chứa hàm ý.

– “Tôi thấy người ta đồn…” là câu bị ngắt ngang, chưa hoàn chỉnh, nên chưa đủ điều kiện để xem là câu mang hàm ý.

Phần I: PHÂN BIỆT NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý

Đọc đoạn trích và trả lời câu hỏi (trang 75 SGK Ngữ văn 9, tập 2):

- Trời ơi, chỉ còn năm phút nữa!

Chính là anh thanh niên giật mình kêu lên, giọng cười pha chút tiếc nuối. Anh chạy vội ra nhà phía sau, rồi lập tức quay lại, tay cầm chiếc làn. Nhà họa sĩ lặng lẽ đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, khẽ đặt chiếc ghế xuống và đi nhẹ nhàng đến chỗ bác già.

- Ôi! Cô quên chiếc mùi soa này rồi!

Anh thanh niên vừa vào, lên tiếng. Để cô gái không phải quay lại bàn, anh vội vàng lấy chiếc khăn tay còn cuộn tròn trong sách để trả lại cho cô. Cô kỹ sư mặt đỏ bừng, nhận lại chiếc khăn và nhanh chóng quay đi.

(Theo Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

1. Qua câu “Trời ơi, chỉ còn năm phút”, em hiểu anh thanh niên muốn nói điều gì? Vì sao anh không nói thẳng điều đó với họa sĩ và cô gái?

2. Câu nói thứ hai của anh thanh niên có ẩn ý gì không?

Trả lời:

1. Qua câu “Trời ơi, chỉ còn năm phút nữa”, ta hiểu anh thanh niên muốn thể hiện rằng “thời gian còn lại thật quá ít”. Anh không trực tiếp nói ra vì muốn giấu đi cảm giác tiếc nuối khi phải chia tay hai người bạn quý mến.

2. Câu nói thứ hai không chứa ẩn ý gì cả.

Phần II: LUYỆN TẬP

Câu 1 (trang 75 SGK Ngữ văn 9, tập 2):

Đọc lại đoạn trích và cho biết:

a) Câu nào cho thấy họa sĩ cũng chưa muốn chia tay anh thanh niên? Từ ngữ nào giúp em nhận ra điều đó?

b) Tìm những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái trong câu cuối đoạn văn. Thái độ ấy giúp em đoán ra điều gì liên quan đến chiếc mùi soa?

Trả lời:

a) Câu “Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy” cho thấy họa sĩ vẫn chưa muốn chia tay anh thanh niên. Đây là hình ảnh thể hiện tình cảm của người nghệ sĩ.

b) Những từ miêu tả thái độ của cô gái trong câu cuối đoạn văn bao gồm:

- mặt đỏ ửng (ngượng ngùng);

- nhận lại chiếc khăn (không còn cách nào khác);

- quay vội đi (xấu hổ).

Những hình ảnh này cho thấy cô gái cảm thấy rất bối rối và ngượng ngùng khi anh thanh niên tưởng cô quên chiếc khăn, mặc dù cô muốn tặng chiếc khăn làm kỷ vật.

Câu 2 (trang 75 SGK Ngữ văn 9, tập 2):

Hãy cho biết hàm ý của câu in đậm trong đoạn trích sau đây:

Bác lái xe dẫn anh ta đến chỗ nhà họa sĩ và cô gái:

- Đây, tôi xin giới thiệu với anh một họa sĩ lão thành nhé. Còn cô đây là kỹ sư nông nghiệp. Anh hãy đưa khách về nhà đi. Người già cần nước chè: ở Lào Cai sớm quá. Anh đừng quên mang món chè pha với nước mưa thơm như hoa của Yên Sơn nhà anh.

(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

Câu 3 (trang 75 SGK Ngữ văn 9, tập 2):

Tìm câu chứa hàm ý trong đoạn trích sau và cho biết nội dung của hàm ý.

Mẹ nó giận dữ quơ đũa dọa đánh, nó phải gọi nhưng chỉ nói vắn tắt:

- Vô ăn cơm!

Anh Sáu vẫn ngồi yên, giả vờ không nghe, chờ nó gọi “Ba vô ăn cơm”. Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra:

- Cơm chín rồi!

Anh cũng không quay lại.

(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)

Trả lời:

Câu “Cơm chín rồi!” chứa hàm ý là “ông vào ăn cơm đi!”.

Câu 4 (trang 75 SGK Ngữ văn 9, tập 2):

Đọc các đoạn trích sau (trích từ truyện ngắn Làng của Kim Lân), cho biết những câu in đậm có phải là câu chứa hàm ý không. Vì sao?

a) Có người hỏi:

- Sao bảo làng Chợ Dầu tinh thần lắm cơ mà?..

- Ấy thế mà bây giờ đổ đốn ra thế đấy!

Ông Hai trả tiền nước, đứng dậy, chèm chẹp miệng, cười nhạt một tiếng, vươn vai rồi nói to:

- Hà, nắng gớm, về thôi…

Ông lão vờ vờ đứng lảng ra chỗ khác, rồi đi thẳng. Tiếng cười nói xôn xao của đám người mới tản cư lên ấy vẫn vang theo.

b) – Này, thầy nó ạ.

Ông Hai nằm vật vờ trên giường không nói gì.

- Thầy nó ngủ rồi à?

- Gì?

Ông lão khẽ nhúc nhích.

- Tôi thấy người ta đồn…

Ông lão gắt lên:

- Biết rồi!

Bà Hai im lặng. Cả căn nhà lặng đi, vắng vẻ.

Trả lời:

- Câu in đậm trong đoạn (a) không chứa hàm ý. Đây là câu nói lảng tránh (chuyển sang chuyện khác để tránh đối diện với câu hỏi trực tiếp).

- Câu in đậm trong đoạn (b) không phải là câu chứa hàm ý. Nó chỉ là câu nói dở dang.

I. Phân biệt rõ ràng giữa nghĩa tường minh và hàm ý

Trích đoạn SGK Ngữ Văn 9, tập 2, trang 74

Câu 1: Câu "Trời ơi, chỉ còn có năm phút!" của anh thanh niên chất chứa niềm tiếc nuối, vì thời gian bên nhau trôi qua quá nhanh. Anh không nói thẳng điều đó bởi sự e ngại, muốn giữ kín cảm xúc riêng.

Câu 2: Câu "Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!" mang ý nghĩa trực tiếp, không ẩn ý.

Ghi nhớ: Nghĩa tường minh là điều được bộc lộ rõ ràng qua ngôn từ. Hàm ý là phần ẩn sau lời nói, có thể hiểu được qua ngữ cảnh và suy luận.

II. Phần luyện tập

Câu 1: a) Chi tiết “Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy” thể hiện sự do dự, chưa muốn chia tay. b) Các từ “mặt đỏ ửng”, “nhận lại chiếc khăn”, “quay vội đi” gợi cảm giác bối rối, ngượng ngùng của cô gái – hé lộ rằng chiếc khăn có thể là kỉ niệm cô để lại.

Câu 2: Hàm ý của câu nói là ông họa sĩ chưa được thưởng thức món chè yêu thích – thể hiện sự tinh tế và quan tâm của bác lái xe.

Câu 3: Câu "Cơm chín rồi!" là một cách nói hàm ý nhẹ nhàng – mang nội dung "Mời ba vô ăn cơm".

Câu 4: a) Câu “Hà, nắng gớm, về nào...” không mang hàm ý, mà là cách nói lảng. b) Câu “Tôi thấy người ta đồn...” là câu nói bỏ dở, không chứa hàm ý rõ ràng.